Ο Ναός της Παναγίας Σκριπούς βρίσκεται κοντά στον αρχαίο Ορχομενό. Πρόκειται για τη Μοναστηριακή Εκκλησία της Παναγίας της Σκριπούς. Ιδρύθηκε το 873-874 από το Βασιλικό Πρωτοσπαθάριο, δηλαδή αρχηγό των σπαθαρίων της ανακτορικής φρουράς του βυζαντινού αυτοκράτορα Λέοντα στο Ιερό Παλάτι στην Κωνσταντινούπολη. Ο Λέοντας υπήρξε ο ιδιοκτήτης της ευρύτερης περιοχής.
Η μοναστηριακή αυτή εκκλησία ξεχωρίζει για το μέγεθος (22,30 × 18,60 μέτρα), χωρίς τον νάρθηκα, για την πλούσια μαρμάρινη διακόσμηση και τέλος για τις ιστορικές πληροφορίες που παρέχουν 4 επιγραφές με μνημειακή έκφραση. Από το αρχικό συνολικό συγκρότημα σήμερα σώζεται μόνο το Καθολικό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αλλά και στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο, όπως άλλωστε αποδεικνύει το τρισυπόστατο Ιερό Βήμα. Πράγματι, τα δύο ανατολικά πλάγια κλίτη δεν λειτουργούν ως πρόθεση και διακονικό, αλλά σύμφωνα με τις επιγραφές ως παρεκκλήσια των Αγίων Πέτρου και Παύλου «ων Ρώμης βώλαξ ιερήν κόνιν αμφικαλύπτει», κατά το χαραγμένο εκεί εξαιρετικό επίγραμμα. Ίσως τα Παρεκκλήσια έγιναν για να αυξηθεί ο διαθέσιμος χώρος.
Ο Ναός αποτελεί με το μέγεθός του και την πλούσια διακόσμησή του το πιο σημαντικό μνημείο του τύπου «σταυροειδούς μεταβατικού» με τρούλο στον Ελλαδικό χώρο. Ο τύπος του σταυροειδούς ημιεγγεγραμμένου είναι σπάνιος και αξιοθαύμαστος. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα από πού προέρχεται η περίεργη ονομασία Σκριπού για τη Μονή, που σημειωτέον είναι το αρχαιότερο βυζαντινό μνημείο της Βοιωτίας. Η εκκλησία πάντως εξωτερικά είναι γεμάτη από επιγραφές και πιθανότατα σ’ αυτές τις εντοιχισμένες επιγραφές να οφείλεται το όνομα Σκριπού, από το λατινικό scriptus, που σημαίνει επιγραφή (inscription).
Ο ναός διασώζει θαυμάσια παλαιοχριστιανικά γλυπτά, σπάνιες επιγραφές της χριστιανικής, αλλά και της προχριστιανικής περιόδου, που χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό. Πιθανότατα ο ναός να σχεδιάστηκε ως ταφικό μνημείο του χορηγού του και ίσως το κατακόρυφο ηλιακό ρολόι που κοσμεί τον ναό να είναι ένα είδος αναφοράς στην αιώνια ζωή. Ούτως ή άλλως ο κτήτορας του ναού θέλησε το κτίσμα αυτό να έχει «τερπνόν αποστίλβον περικαλλέα πάντοθεν αίγλην».
Οι παλαιότερες από τις τοιχογραφίες που κοσμούν τον ναό είναι του 12ου αιώνα. Από το 1930 εκτελούνται εργασίες αναστήλωσης, όπως και εργασίες για τη συντήρηση και καθαρισμό των τοιχογραφιών.
Το ιστορικό αυτό μνημείο υπέστη εμπρησμό την περίοδο 1994-1999. Από τη φωτιά προκλήθηκαν σοβαρές ζημιές, ωστόσο σε μια πρώτη φάση συντελέστηκε με αμμοβολή ο καθαρισμός του εσωτερικού ναού από την καπνιά, ενώ αναμένεται η έναρξη των εργασιών της δεύτερης φάσεως για την αποκατάσταση των καμένων παραθυρόφυλλων και των τοιχογραφιών του νάρθηκα.
Ένα κατακόρυφο ηλιακό ρολόι κοσμεί το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Φαίνεται ότι το ηλιακό ρολόι τοποθετήθηκε στο ναό τη χρονολογία κατασκευής του καθολικού, το 874 μ.Χ., και έτσι είναι το αρχαιότερο από όλα τα μεσαιωνικά-βυζαντινά κατακόρυφα ηλιακά ρολόγια της Ελλάδας. Το κατακόρυφο αυτό ηλιακό ρολόι είναι σκαλισμένο στην εξωτερική επιφάνεια ενός μαρμάρινου ορθογώνιου δομικού λίθου του όλου κτιρίου στο νότιο τοίχο του ναού. Η μαρμάρινη ωρολογοπλάκα αριστερά και δεξιά είναι διακοσμημένη με δύο γλυπτά παγώνια, εκ των οποίων το ένα κοιτά προς την Ανατολή και το άλλο προς τη Δύση. Το πρώτο είναι μεγαλύτερο σε μήκος από το δεύτερο γιατί έχει μεγαλύτερο μήκος ουράς. Οι παραστάσεις των πτηνών αυτών πιθανότατα είναι ένα είδος αναφοράς στην αιώνια ζωή.
Ανατολικά του Ναού υπάρχουν κελιά τα οποία χρησιμοποιούνται και σήμερα για θρησκευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Βορειοδυτικά βρίσκεται το καμπαναριό που κατασκευάστηκε το 1939. Νοτιοδυτικά του ναού και σε πολύ μικρή απόσταση, βρίσκεται ο θολωτός τάφος του Μινύα, που ανακαλύφθηκε από τον Σλήμαν το 1880-1886. Πρόκειται για ένα από τα λαμπρότερα δείγματα ταφικής αρχιτεκτονικής της μυκηναϊκής περιόδου και συγκρίνεται με τον θολωτό τάφο του "Ατρέως" στις Μυκήνες. Ανατολικά του θολωτού τάφου υπάρχει μυκηναϊκό ανάκτορο που καταστράφηκε περί το 1200 π.Χ. Δυτικά του ναού υπάρχει το αρχαίο θέατρο που οικοδομήθηκε προς το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα. Διατηρείται το κοίλο, με τα εδώλια για τους θεατές, η ορχήστρα και μέρος της σκηνής. Σήμερα χρησιμοποιείται για πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Η Παναγία Σκριπούς για πολλά χρόνια λειτούργησε ως ανδρικό μοναστήρι, ενώ τα τελευταία χρόνια λειτουργεί ως ενοριακός ναός. Πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου, γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 23 Αυγούστου, απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αλλά και στις 10 Σεπτεμβρίου, ημέρα κατά την οποία, το έτος 1943, ο Ορχομενός και οι κάτοικοί του σώθηκαν, (με θαύμα της Παναγίας, κατά την παράδοση) από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής που ήθελαν να κάψουν την πόλη και να σκοτώσουν τους κατοίκους της. Για αυτό το θαύμα της Παναγίας η παράδοση καταγράφει τα εξής:
Στις 8 Σεπτέμβρη του 1943 οι Ιταλοί συνθηκολόγησαν και στην αρχή αρνήθηκαν να παραδώσουν τον οπλισμό τους στους συμμάχους τους Γερμανούς. Τότε η περιφερειακή οργάνωση του Ε.Α.Μ. Ορχομενού θεώρησε ότι μπορούσε να επωφεληθεί και να παραλάβει αυτή τον ιταλικό οπλισμό. Γι' αυτό παρακίνησε τους οπλισμένους και μη Ορχομενίους να κινηθούν προς τη Λειβαδιά. Οι Γερμανοί όμως κύκλωσαν και αφόπλισαν τους Ιταλούς κι όταν έμαθαν για τις προθέσεις των Ορχομένιων έστειλαν εναντίον τους την άλλη μέρα, 9 Σεπτέμβρη, απόσπασμα με τεθωρακισμένα. Οι Ορχόμενιοι, που είχαν φτάσει στο μεταξύ στο σταυροδρόμι του Άγιου Ανδρέα, απροετοίμαστοι καθώς ήσαν, σκόρπισαν στη γύρω περιοχή, με κατεύθυνση οι περισσότεροι τον απόμερο Διόνυσο. Οι Γερμανοί όμως συνέχισαν την καταδίωξη με σκοπό να επιβάλλουν αντίποινα στον Ορχομενό, όπως ήταν η συνηθισμένη τακτική τους.
Τη νύχτα της 9ης προς τη 10η Σεπτεμβρίου 1943 λίγα μέτρα πιο κάτω από την εκκλησία της Παναγίας, τα γερμανικά τανκς ακινητοποιήθηκαν. Η Παναγία είχε αποτρέψει τα γερμανικά στρατεύματα να κάψουν την πόλη. Ο επικεφαλής του γερμανικού αποσπάσματος Όφμαν εξιστορεί ότι είδε την ολοφάνερη παρέμβαση της Παναγίας στο νυχτερινό ουρανό. Μετά το τέλος του πολέμου ο επικεφαλής επέστρεψε προσκυνητής στην Παναγία της Σκριπούς, χαρίζοντας στο ναό μια εικόνα με την αναπαράσταση του οράματός του. Από τότε σχεδόν κάθε χρόνο επιστρέφει στο ναό, για να προσκυνήσει τη χάρη της Παναγίας στον εορτασμό του θαύματος που έλαβε χώρα την 10 Σεπτεμβρίου 1943.
Επιλογή υλικού
Αικατερίνη Διαμαντοπούλου
Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων