"Συ­νη­γά­γο­μεν συ­νέ­δρι­ον ἵ­να τόν

χι­ο­νό­φεγ­γον μαρ­γα­ρί­την

πί­στει ὑ­πο­δε­χθῶ­μεν"[1].

Ὁ­μο­λο­γου­μέ­νως ζοῦ­με δι­ε­θνῶς σέ φά­ση ἐ­φαρ­μο­γῆς τοῦ λε­γό­με­νου "ἀ­σύμ­με­τρου πο­λέ­μου". Ἡ Πα­τε­ρι­κή Θε­ο­λο­γί­α γνω­ρί­ζει τρι­ῶν εἰ­δῶν πο­λέ­μους: πνευ­μα­τι­κό, ψυ­χι­κό καί ὑ­λι­κό. Κα­θέ­νας ἀ­π' αὐ­τούς ἔ­χει τήν αἰ­τί­α του στόν προ­η­γού­με­νο, σύμ­φω­να μέ τήν τά­ξη τῆς δη­μι­ουρ­γί­ας. Ἄν, ὅ­μως, κά­θε (ὑ­λι­κός) πό­λε­μος εἶ­ναι ἀ­πευ­κταῖ­ος, καί μά­λι­στα ὁ ἐμ­φύ­λι­ος, πό­σο πι­ό ὀ­δυ­νη­ρός θά εἶ­ναι ἕ­νας πνευ­μα­τι­κός ἐμ­φύ­λι­ος; Ὅ­που πό­λε­μος, ἐ­κεῖ καί τραύ­μα­τα, ἐ­κεῖ καί θύ­μα­τα. Οἱ ἥ­ρω­ες κά­θε πο­λέ­μου τι­μῶ­νται εἴ­τε γι­ά τήν ἀν­δρεί­α, εἴ­τε γι­ά τήν αὐ­το­θυ­σί­α, πού ἐ­πέ­δει­ξαν. Ὅ­σο σκλη­ρό­τε­ρος εἶ­ναι ἕ­νας πό­λε­μος, τό­σο με­γα­λύ­τε­ρος ἔ­παι­νος ἁρ­μό­ζει στούς μα­χη­τές.

Ἡ πνευ­μα­τι­κή νο­σο­λο­γί­α, πού ἀ­πορ­ρέ­ει ἀ­πό ἕ­ναν πνευ­μα­τι­κό πό­λε­μο, εἶ­ναι πά­ντα ἕ­να θέ­μα τό­σο ἐ­πί­και­ρο ὅ­σο καί ἀ­νε­ξά­ντλη­το. Θά προ­σκο­μί­ζα­με "γλαῦ­κ' ἐς Ἀ­θή­νας", ἄν μι­λού­σα­με γι­ά τήν κα­τα­πλη­κτι­κή ἐ­πι­και­ρό­τη­τα τοῦ χρυ­σο­στο­μι­κοῦ ἔρ­γου, πού κα­λύ­πτει ὅ­λη σχε­δόν τή γκά­μα τοῦ πο­λι­τι­σμοῦ. Οἱ "εἰς Ἀν­δρι­ά­ντας"[2] λό­γοι τοῦ ἱ. Πα­τρός λ.χ. θά μπο­ροῦ­σαν, μέ τήν ἴ­δι­α ἐ­νάρ­γει­α, νά ἀ­κου­στοῦν καί σή­με­ρα με­τά τά τρο­μο­κρα­τι­κά χτυ­πή­μα­τα κα­τά τῆς Ἀ­με­ρι­κῆς, δί­νο­ντας μά­λι­στα ἀ­πο­στο­μω­τι­κή ἀ­πά­ντη­ση στήν "ἐ­ξή­γη­ση" τοῦ S. Huntington πώς γι­ά τούς πο­λέ­μους τοῦ Βυ­ζα­ντί­ου ἔ­φται­γε ὁ ἅ­γι­ος Ἰ­ωάν­νης ὁ Χρυ­σό­στο­μος[3]! Μι­ά συ­νε­δρι­α­κή ὅ­μως Ἡ­με­ρί­δα σάν τή ση­με­ρι­νή, ὅ­που προ­έ­χει ἡ ἐ­πι­στη­μο­νι­κή ἀ­να­κοί­νω­ση νέ­ων στοι­χεί­ων τοῦ Χρυ­σο­στο­μι­κοῦ ἔρ­γου, δέ νο­μί­ζω ὅ­τι θά μπο­ροῦ­σε νά προσ­λά­βει μορ­φή κη­ρυ­γμα­τι­κῆς ὁ­μι­λί­ας, ἡ ὁ­ποί­α ἄλ­λω­στε θά μεί­ω­νε τήν προ­σφο­ρά τοῦ ἱ. Πα­τρός, με­τα­ξύ τῶν ἄλ­λων, καί στό ἀν­θρω­πο­λο­γι­κό πε­δί­ο.

Ὁ τι­μώ­με­νος σή­με­ρα - μνή­μη τῆς κοι­μή­σε­ώς του - Ἅ­γι­ος[4] ὑ­πῆρ­ξε ὄ­ντως ἀ­λη­θι­νός μάρ­τυς καί ἥ­ρως καί τῶν τρι­ῶν μορ­φῶν πο­λέ­μου. Ὑ­πό­δει­γμα ἱ­ε­ράρ­χου, οἰ­κου­με­νι­κοῦ Πα­τρός, Θε­ο­λό­γου ἐ­πι­στή­μο­νος καί με­γά­λου Ἁ­γί­ου τῆς Ἐκ­κ­λη­σί­ας μας. "Συ­ντρέ­χο­ντες", λοι­πόν, "καί ἡ­μεῖς σή­με­ρον εἰς τήν ἐ­κεί­νου τι­μήν", τι­μή­σω­μεν τόν Ἰ­ωάν­νην "τῇ πα­ρου­σί­ᾳ, τῇ ἀ­κρο­ά­σει, τῇ σπου­δῇ"[5].

Ι. ΑΝ­ΘΡΩ­ΠΟ­ΛΟ­ΓΙ­Α

Ὁ ἄν­θρω­πος, κα­τά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο, εἶ­ναι δι­σύν­θε­τος, ἀ­πο­τε­λού­με­νος ἀ­πό σῶ­μα καί ψυ­χή· τοῦ­το νο­οῦ­μεν ὄ­χι ἀ­πο­κλει­στι­κῶς μο­νι­στι­κά ἤ δυι­στι­κά, ἀλ­λά κα­τά ἕ­ναν ὁ­λι­στι­κό Δυ­α­λι­σμό. Ἡ ψυ­χή ἀ­πό τήν κτί­ση της πε­ρι­έ­χει ἕ­να συ­νει­δη­τό μέ­ρος (τή γνω­στή τρι­με­ρή Πλα­τω­νι­κή δι­αί­ρε­ση σέ νό­η­ση, βού­λη­ση καί συ­ναί­σθη­μα) καί ἕ­να ἀ­συ­νεί­δη­το (τή με­λα­νί­α, κα­τά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο). Ὁ­λό­κλη­ρη πά­λι αὐ­τή ἡ ψυ­χή (Psyche) ἄν μέν, δι­ά τῶν μυ­στη­ρί­ων, κι­νη­θεῖ πρός τό Θε­ό, μέ βά­ση τό <κα­θ' ὁ­μοί­ω­σιν>, με­τα­μορ­φώ­νε­ται σέ πνευ­μα­τι­κή ψυ­χή (Soul) καί λει­τουρ­γεῖ ὑ­γι­ῶς, ἄν ὄ­χι, νο­σεῖ καί ὁ ἄν­θρω­πος κα­τα­ντᾶ σαρ­κι­κός.

Ὡ­στό­σο, με­τα­ξύ τῆς μι­ᾶς κα­τα­στά­σε­ως (δηλ. τῆς θρε­πτι­κῆς ψυ­χῆς ἤ τοῦ ψυ­χι­κοῦ ἀν­θρώ­που) καί τῆς ἄλ­λης (δηλ. τῆς νο­η­τι­κῆς ψυ­χῆς ἤ τοῦ πνευ­μα­τι­κοῦ ἀν­θρώ­που) ἡ ὀρ­θό­δο­ξη Ἀ­να­το­λι­κή Πα­τε­ρι­κή Ἀν­θρω­πο­λο­γί­α δι­α­κρί­νει μέν, ἀλ­λά χω­ρίς νά δι­α­χω­ρί­ζει[6], ἀ­φοῦ οὔ­τε ὅ­λες οἱ ψυ­χι­κές ἀ­σθέ­νει­ες συ­νι­στοῦν ἁ­μαρ­τί­α[7], οὔ­τε ἡ ἁ­μαρ­τί­α πά­ντα ὁ­δη­γεῖ σέ ψυ­χι­κή πά­θη­ση[8],

Ι­Ι. ΠΝΕΥ­ΜΑ­ΤΙ­ΚΗ ΚΑΙ ΨΥ­ΧΙ­ΚΗ Υ­ΓΕΙ­Α

Κα­τά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο, ἡ ψυ­χι­κή ὑ­γεί­α ἀ­πορ­ρέ­ει ἀ­πό τήν πνευ­μα­τι­κή μα­κα­ρι­ό­τη­τα, ὅ­πως, ἀ­ντί­θε­τα, καί ἡ ψυ­χι­κή ἀ­σθέ­νει­α ἀ­πό κά­ποι­α πνευ­μα­τι­κή ἀ­τα­ξί­α.

Τό ἔ­σχα­το αἴ­τι­ο τῶν ψυ­χο­πνευ­μα­τι­κῶν νό­σων, πα­ράλ­λη­λα μέ τήν ἐ­πε­νέρ­γει­α καί ὁ­ρι­σμέ­νων ἐ­ξω­τε­ρι­κῶν πα­ρα­γό­ντων, πού λει­τουρ­γοῦν κυ­ρί­ως ὡς ἀ­φορ­μές στήν πρό­κλη­ση τῆς ἀ­σθέ­νει­ας, πα­ρα­μέ­νει ὁ ἴ­δι­ος μας ὁ ἑ­αυ­τός (ἡ μι­κρο­ψυ­χί­α)[9]. Σ' αὐ­τό κα­τα­λή­γει ὁ ἱ. Πα­τήρ, ἐ­πει­δή δί­νει πά­ντα τό προ­βά­δι­σμα στήν ἐ­λευ­θε­ρί­α βου­λή­σε­ως τοῦ ἀν­θρώ­που.

Ἐκ­φρα­ζό­με­νος συ­νή­θως ὁ Ἅ­γι­ος μέ Ἀ­ρι­στο­τε­λι­κή φρα­σε­ο­λο­γί­α, θε­ω­ρεῖ πώς ὅ­λες οἱ ψυ­χι­κές ἀ­νω­μα­λί­ες ἀ­πο­τε­λοῦν, λό­γω ἀ­προ­σε­ξί­ας[10], πα­ρέ­κλι­ση ἀ­πό τό βι­ο­ψυ­χι­κό φυ­σι­ο-λο­γι­κό, δηλ. τό μέ­τρο[11], πού συ­νι­στᾶ τήν ἀ­ρε­τή τῆς δι­και­ο­σύ­νης· ὅ­ταν, μέ ἄλ­λα λό­γι­α, ὁρ­μές καί συ­ναι­σθή­μα­τα δέν μπο­ροῦν νά δα­μα­σθοῦν ὑ­πό τοῦ λό­γου. Καί στό Στω­ι­κι­σμό τά πά­θη γεν­νι­οῦ­νται εἴ­τε ἀ­πό πα­ρά­λο­γες σκέ­ψεις, εἴ­τε ἀ­πό "ὁρ­μή πλε­ο­νά­ζου­σα"[12]· κι ἐ­δῶ εἰ­σερ­χό­μα­στε στήν ἔν­νοι­α τῆς ἀ­με­τρί­ας καί πλε­ο­νε­ξί­ας, πού εἶ­ναι λέ­ξεις-κλει­δι­ά γι­ά τήν κα­τα­νό­η­ση τῆς Χρυ­σο­στο­μι­κῆς Ἠ­θι­κῆς. Οἱ θλί­ψεις (πό­νος), δι­δά­σκει ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος, μᾶς κα­τα­λαμ­βά­νουν, γι­α­τί ἐ­πι­θυ­μοῦ­με τήν ὑ­πέρ­με­τρη ἡ­δο­νή[13]. Ἄν ἀ­πό τήν ἐ­λεύ­θε­ρη βού­λη­ση τοῦ ἀ­τό­μου γί­νε­ται λε­λο­γι­σμέ­νη καί μέ­τρι­α χρή­ση τῆς κά­θε ἐ­πι­θυ­μί­ας, τό­τε αὐ­τή λει­τουρ­γεῖ ὀρ­θά (βλ. "με­τρι­ο­πά­θει­α"), δηλ. ἀ­να­μάρ­τη­τα. Τό ἠ­θι­κά κα­κό εἶ­ναι καί φυ­σι­κά φαῦ­λο: "Οὐ­δέν γάρ ἐ­στι φυ­σι­κόν κα­κόν"[14]. Ἡ ὑ­γεί­α, ἔ­τσι, ταυ­τί­ζε­ται μέ τό "κα­τά φύ­σιν", ἐ­νῶ ἡ ἀ­σθέ­νει­α μέ τό "πα­ρά φύ­σιν"[15]. Λέ­γο­ντας αὐ­τά ὁ ἱ. Πα­τήρ, οὔ­τε ταυ­τί­ζει (ὅ­πως πολ­λά χρό­νι­α ἀρ­γό­τε­ρα ὁ Βαρ­λα­άμ), οὔ­τε δι­α­χω­ρί­ζει στε­γα­νά με­τα­ξύ ψυ­χι­κῆς ("σαρ­κι­κῆς" - κλι­νι­κῆς) καί πνευ­μα­τι­κῆς ὑ­γεί­ας. Πα­ρό­λο πού ἡ ψυ­χή δι­α­θέ­τει ἕ­να ἱ­κα­νό ἀ­πό­θε­μα δυ­νά­με­ως, ἐ­ντού­τοις σέ δύ­σκο­λες πε­ρι­πτώ­σεις ἐ­ξα­ντλεῖ­ται κι αὐ­τό τό δυ­να­μι­κό, μέ ἀ­πο­τέ­λε­σμα ὁ ἄν­θρω­πος νά κα­τα­ντᾶ ρά­κος[16]· γι­' αύ­τό, χρει­ά­ζε­ται πά­ντα (καί στήν ἀρ­χή, καί στή μέ­ση, καί στό τέ­λος τοῦ πνευ­μα­τι­κοῦ ἀ­γώ­να) τή βο­ή­θει­α τοῦ Θε­οῦ[17].

Ι­ΙΙ. Η Α­ΣΘΕ­ΝΕΙ­Α ΤΗΣ ΨΥ­ΧΗΣ

Ἡ ἀ­σθέ­νει­α, κα­τά τήν Παύ­λει­α Ἠ­θι­κή, δέν ἀ­πο­τε­λεῖ ἀ­δυ­να­μί­α (Nietzsche) καί αἰ­τί­α δυ­στυ­χί­ας, ἀλ­λά δύ­να­μη καί εὐ­λο­γί­α[18]. Κα­τά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο, ἀ­σθέ­νει­α εἶ­ναι μέν μί­α "ἡ λέ­ξις, πολ­λά δέ τά ἐξ αὐ­τῆς δη­λού­με­να"· στήν Ἁ­γί­α Γρα­φή δύ­να­ται νά ση­μαί­νει: α) τή σω­μα­τι­κή ἀρ­ρώ­στει­α, β) "τό μή πε­πη­γέ­ναι ἐν τῇ πί­στει ἁ­πλῶς, μη­δέ τέ­λει­ον εἶ­ναι καί ἀ­πηρ­τι­σμέ­νον", καί γ) τίς δι­ά­φο­ρες δο­κι­μα­σί­ες (δι­ω­γμοί, πα­γί­δες πνευ­μα­τι­κές, ἐ­πι­βου­λές, ἀ­πει­λές, κίν­δυ­νοι, θά­να­τοι, ἐ­πή­ρει­ες, πει­ρα­σμοί, ἐ­πα­γω­γές)[19].

Οἱ Πα­τέ­ρες κρα­τοῦν κυ­ρι­ο­λε­κτι­κά καί συ­νεκ­δο­χι­κά τό νο­σο­λο­γι­κό χα­ρα­κτή­ρα τῆς ἁ­μαρ­τί­ας. Ἡ ἁ­μαρ­τί­α εὐ­θύ­νε­ται γι­ά τή νο­ση­ρό­τη­τα τό­σο τῆς ψυ­χο­σω­μα­τι­κῆς δο­μῆς, ὅ­σο καί τῆς πνευ­μα­τι­κῆς συ­στά­σε­ως[20]. Ἐ­φό­σον ἡ ἀν­θρώ­πι­νη ψυ­χή εἶ­ναι ἑ­νι­αί­α, ἑ­νι­αί­α θά εἶ­ναι καί ἡ ἀ­σθέ­νει­α τῆς ψυ­χῆς. Ἔ­τσι, θά πρέ­πει νά ὁ­μι­λοῦ­με γι­ά τίς ἀ­σθέ­νει­ες τῆς ὅ­λης ψυ­χῆς, ἐ­φό­σον ἡ ἁ­μαρ­τί­α ἔ­χει ἄ­με­ση δι­α­σύν­δε­ση τό­σο μέ τήν "ὀρ­γα­νι­κή" ὅ­σο καί μέ τή "δι­α­νο­η­τι­κή" ψυ­χή[21]. Ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος ὡς ἀ­φορ­μές τῆς ψυ­χι­κῆς νό­σου θε­ω­ρεῖ σω­μα­τι­κές ἀ­σθέ­νει­ες, ψυ­χο­λο­γι­κο­κοι­νω­νι­κά προ­βλή­μα­τα καί με­τα­φυ­σι­κούς πα­ρά­γο­ντες.

Ἀ­νά­λο­γα σέ ποι­ό στά­δι­ο[22] τῆς ψυ­χο­πνευ­μα­τι­κῆς ἐ­ξέ­λι­ξης τοῦ ἀν­θρώ­που θά ἐ­πι­συμ­βεῖ ἡ ἀ­σθέ­νει­α, ὁ­μι­λοῦ­με γι­ά (ψυ­χι­α­τρι­κῆς/ψυ­χο­λο­γι­κῆς αἰ­τι­ο­λο­γί­ας) νό­σους (Psyche) τοῦ λε­γό­με­νου "σαρ­κι­κοῦ" ἀν­θρώ­που, καί γι­ά τά λε­γό­με­να πά­θη τῆς ψυ­χῆς - πνευ­μα­τι­κή νο­σο­λο­γί­α (πού ἐ­νο­χλοῦν στήν πο­ρεί­α πνευ­μα­το­ποι­ή­σε­ως τῆς ψυ­χῆς).

Πά­ντως, κά­θε ψυ­χο­πνευ­μα­τι­κή ἀ­σθέ­νει­α ὀ­φεί­λε­ται σέ κά­ποι­α ἐ­σω­τε­ρι­κή σύ­γκρου­ση τῆς ψυ­χῆς. Ἔ­τσι, ἄν ὑ­πάρ­χει ἁρ­μο­νί­α στή σχέ­ση τῆς ψυ­χῆς μέ τό Θε­ό, θά ὑ­πάρ­χει καί ψυ­χι­κή γα­λή­νη - ἠ­ρε­μί­α.

Ι­V. Η ΣΥ­ΓΚΡΟΥ­ΣΗ ΚΑ­ΤΑ ΤΗ «ΘΥ­ΡΑ­ΘΕΝ» ΦΙ­ΛΟ­ΣΟ­ΦΙ­ΚΗ –ΨΥ­ΧΟ­ΛΟ­ΓΙ­ΚΗ ΓΡΑΜ­ΜΑ­ΤΕΙ­Α

Πο­λύ πρίν τόν S. Freud καί τήν Ψυ­χο­λο­γί­α τοῦ Βά­θους οἱ Ἀρ­χαῖ­οι Ἕλ­λη­νες Φι­λό­σο­φοι, ὅ­πως ὁ Ἡ­ρά­κλει­τος (540-480 π.Χ.) μέ τήν ἐ­να­ντι­ο­δρο­μί­α του καί τό "πό­λε­μος πά­ντων πα­τήρ", ἤ ὁ Ἐ­μπε­δο­κλῆς (483-424 π.Χ.) μέ τή θε­ω­ρί­α του πε­ρί φι­λό­τη­τος καί νί­κους εἶ­χαν ἔμ­με­σα ἀ­να­φερ­θεῖ σ' αὐ­τή τήν ψυ­χι­κή σύ­γκρου­ση. Ὁ Ἀ­ρί­στιπ­πος ὁ Κυ­ρη­ναῖ­ος ὅ­μως ἦ­ταν ὁ πρῶ­τος καί στή συ­νέ­χει­α ὁ Ἐ­πί­κου­ρος (341-270 π.Χ.), πού ἀ­να­κά­λυ­ψαν τή βα­σι­κή ψυ­χι­κή σύ­γκρου­ση με­τα­ξύ τῆς ἐ­πι­θυ­μί­ας ἱ­κα­νο­ποι­ή­σε­ως μι­ᾶς ἡ­δο­νῆς καί τοῦ δυ­να­τοῦ τῆς πρα­γμα­το­ποι­ή­σε­ώς της[23]. Ἐ­πί χρι­στι­α­νι­κοῦ ἐ­δά­φους ὅ­σοι Πα­τέ­ρες ἀ­σχο­λή­θη­καν κά­πως ἰ­δι­αί­τε­ρα μέ τό θέ­μα τῆς ψυ­χι­κῆς σύ­γκρου­σης πρίν τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο, ἦ­σαν οἱ: Μα­κά­ρι­ος ὁ Αἰ­γύ­πτι­ος (300-390), Γρη­γό­ρι­ος Νύσ­σης (335-394) καί Εὐ­ά­γρι­ος Πο­ντι­κός (345-399).

I. Η ΔΙ­Α­ΣΚΕ­ΨΗ

Α. Γε­νι­κά.

Τή σύ­γκρου­ση τῆς ψυ­χῆς ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος ἀ­πο­κα­λεῖ μέ δι­ά­φο­ρα ὀ­νό­μα­τα, ὅ­πως δι­ά­στα­ση, δι­ά­σκε­ψη, πρό­σκρου­σμα[24] καί πό­λε­μο[25].

Β. Δι­α­μά­χη με­τα­ξύ «νό­μου τῆς ἁ­μαρ­τί­ας» καί «νό­μου τοῦ νο­ός».

Ὁ Ἀ­πό­στο­λος Παῦ­λος ἔ­χει μι­λή­σει πο­λύ ἀ­να­λυ­τι­κά γι­ά τή σύ­γκρου­ση με­τα­ξύ "νό­μου τοῦ σώ­μα­τος" (ἤ "νό­μου τῆς ἁ­μαρ­τί­ας", δηλ. τῶν ἐ­πι­θυ­μι­ῶν, τῶν ρο­πῶν καί κι­νή­σε­ων τῆς με­τα­πτω­τι­κῆς ψυ­χῆς) καί "νό­μου τοῦ νο­ός" (ἤ φυ­σι­κοῦ - προ­πτω­τι­κοῦ "νο­ός")[26]. Πρό­κει­ται γι­ά μι­ά σύ­γκρου­ση με­τα­ξύ ἠ­θι­κῆς συ­νεί­δη­σης καί με­τα­πτω­τι­κῆς βι­ο­ψυ­χι­κῆς ὁρ­μῆς (ἀ­νά­γκης, ἐν­στί­κτου, ἐ­πι­θυ­μί­ας), ἤ με­τα­ξύ τοῦ λο­γι­κοῦ (θε­ο­φό­ρου νο­ός) καί τῆς ἀ­λό­γου δι­α­θέ­σε­ως (πα­θῶν) τῆς ψυ­χῆς. Ὅ­ταν τό ἕ­να μέ­ρος τοῦ ἑ­αυ­τοῦ μας (ὁ κα­τ' εἰ­κό­να τοῦ Θ. Λό­γου πλα­σθείς λό­γος) θέ­λει νά ὑ­πα­κού­σει στό Θεῖ­ο Νό­μο, ἐ­νῶ τά ὑ­πό­λοι­πα μέ­ρη (βου­λη­τι­κό καί θυ­μο­ει­δές) ὄ­χι, τό­τε ὁ ἄν­θρω­πος γί­νε­ται πο­λέ­μι­ος (ἐ­χθρός) τῆς ἴ­δι­ας του τῆς ψυ­χῆς[27]. Τέ­τοι­ες συ­γκρού­σεις ἁ­γι­ο­γρα­φι­κά συ­να­ντᾶ­με στήν πε­ρί­πτω­ση τῆς Εὔ­ας, τοῦ πα­τρι­άρ­χου Ἀ­βρα­άμ (με­τα­ξύ φι­λο­θεΐ­ας καί φι­λο­τε­κνί­ας)[28], τοῦ πά­γκά­λου Ἰ­ω­σήφ[29], τῶν Τρι­ῶν Παί­δων[30], τῆς μη­τέ­ρας τῶν Μακ­κα­βαί­ων[31], τοῦ Ἀ­πο­στό­λου Πέ­τρου (κα­τά τή νύ­χτα τῆς συλ­λή­ψε­ως τοῦ Κυ­ρί­ου)[32], τοῦ δι­α­κό­νου Φι­λίπ­που (με­τα­ξύ ἐ­γκό­σμι­ου ἔ­ρω­τα καί Θεί­ου ἔ­ρω­τα)[33], τοῦ ἁ­γί­ου μάρ­τυ­ρα Λου­κι­α­νοῦ[34] κ.ἄ. Ἀ­να­λύ­ο­ντας ὁ ἱ. Πα­τήρ τούς πει­ρα­σμι­κούς πο­λέ­μους, πού κα­θη­με­ρι­νά δέ­χο­νται οἱ παρ­θέ­νες, ἐκ­θέ­τει πο­λύ γλα­φυ­ρά αὐ­τή τήν ἐν­δο­ψυ­χι­κή δι­α­μά­χη στήν πι­ό πρω­το­γε­νή της μορ­φή, δηλ. τή σε­ξου­α­λι­κή Libido[35].

Γ. Τό πρό­σκρου­σμα με­τα­ξύ ἀν­θρώ­πι­νου καί Θεί­ου θε­λή­μα­τος.

Ἐ­φό­σον ὁ "νό­μος τοῦ νο­ός" (ἠ­θι­κή συ­νεί­δη­ση) προ­έρ­χε­ται ἀ­πό τό <κα­τ' εἰ­κό­να>, ἕ­πε­ται ὅ­τι, σέ τε­λευ­ταί­α ἀ­νά­λυ­ση, ὁ­ποι­ο­δή­πο­τε κα­κό καί ὁ­ποι­α­δή­πο­τε σύ­γκρου­ση προ­έρ­χο­νται ἀ­πό τή δι­ά τῆς ἁ­μαρ­τί­ας πρό­σκρου­ση τοῦ ἀν­θρώ­που μέ τό Θε­ό[36]. Προ­πτω­τι­κά ὁ Θε­ός, μέ­σω τοῦ <κα­τ' εἰ­κό­να> (λο­γι­κῆς), εἶ­χε δώ­σει τήν ἐ­ξου­σί­α τῆς λο­γι­κῆς ψυ­χῆς πά­νω στά ἄ­λο­γα μέ­ρη τῆς ψυ­χῆς. Με­τα­πτω­τι­κά, μέ τήν ἐ­ξα­σθέ­νι­ση τῆς "ἄ­νω­θεν βο­η­θεί­ας", ἡ ψυ­χή πε­ρι­έ­πε­σε σέ μι­ά ἀ­φύ­σι­κη (ἁ­μαρ­τω­λή) κα­τά­στα­ση, ἡ ὁ­ποί­α καί προ­κα­λεῖ τή δι­α­μά­χη σαρ­κός (κα­κί­ας-ἁ­μαρ­τί­ας) καί πνεύ­μα­τος (θε­οεί­δει­ας). Σύ­γκρου­ση δηλ. δέν (θά πρέ­πει νά) ὑ­φί­στα­ται στόν πνευ­μα­τι­κό "με­τά" καί "ἐν Χρι­στῷ" ἄν­θρω­πο, ἀλ­λά στόν πρό ἤ ἐ­κτός Χρι­στοῦ ψυ­χι­κό ἄν­θρω­πο[37]. Τώ­ρα, τό ὅ­τι ἡ σύ­γκρου­ση (ἄν δέν εἶ­ναι φυ­σι­κή) συμ­βαί­νει κα­θη­με­ρι­νά καί στούς πι­στούς, αὐ­τό "ἐν πολ­λοῖς" ὀ­φεί­λε­ται στό ὅ­τι δέν εἴ­μα­στε ἀ­κό­μα ἤ ὅ­σο πρέ­πει "πνευ­μα­τι­κοί", ἀλ­λά ἀ­κό­μα "ψυ­χι­κοί". Γι­ά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο δέν πρέ­πει φυ­σι­κά - φυ­σι­ο­λο­γι­κά νά ὑ­φί­στα­ται στόν "ἐν Χρι­στῷ" πνευ­μα­τι­κό ἄν­θρω­πο ἡ concupiscentia τοῦ Δυ­τι­κοῦ Σχο­λα­στι­κι­σμοῦ. Τό "ὅ οὐ θέ­λω"[38] τοῦ Ἀπ. Παύ­λου δέν εἰ­σά­γει τήν ψυ­χο­λο­γι­κή ἔν­νοι­α τῆς ἀ­νά­γκης (τυ­φλῆς ὁρ­μῆς) μοι­ρο­λα­τρι­κά, λο­γι­κή ἀ­κο­λου­θί­α μι­ᾶς Αὐ­γου­στι­νι­ά­νει­ας ἀ­ντί­λη­ψης, ὅ­σο ἀ­φο­ρᾶ τή δύ­να­μη τῶν ἀν­θρω­πί­νων πα­θῶν με­τα­πτω­τι­κά (βλ. ἀ­παι­σι­ο­δο­ξί­α τῆς Δι­α­λε­κτι­κῆς Θε­ο­λο­γί­ας τοῦ Κarl Βarth), ἐ­φό­σον τό "αὐ­τε­ξού­σι­ον" μέ τί­πο­τα δέν ἀ­ναι­ρεῖ­ται[39]· ἀλ­λοι­ῶς, τά λε­γό­με­να πε­ρί "ἐν Χρι­στῷ" ἀν­δρα­γω­γί­ας ἤ, ἀ­ντί­θε­τα, πε­ρί τι­μω­ρι­ῶν καί κο­λά­σε­ων θά ἦ­σαν ἀ­κα­τα­νό­η­τα, ἐ­φό­σον ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος σα­φέ­στα­τα λέ­ει: "Ὅ­θεν δῆ­λον, ὅ­τι καί τό, Ὅ οὐ θέ­λω, εἴ­ρη­κεν, οὐ­χί τό αὐ­τε­ξού­σι­ον ἀ­ναι­ρῶν, οὐ­δέ ἀ­νά­γκην τι­νά εἰ­σά­γων βε­βι­α­σμέ­νην. Εἰ γάρ οὐχ ἑ­κό­ντες, ἀλ­λ' ἀ­να­γκα­ζό­με­νοι ἡ­μαρ­τά­νο­μεν, πά­λιν τά τῶν κο­λά­σε­ων τῶν ἔ­μπρο­σθεν γε­γε­νη­μέ­νων οὐκ ἄν ἔ­χοι λό­γον. Ἀλ­λ' ὥ­σπερ, Οὐ γι­νώ­σκω, εἰ­πών, οὐκ ἄ­γνοι­αν ἐ­νέ­φη­νεν, ἀλ­λ' ἅ­περ εἰ­ρή­κα­μεν· οὕ­τω καί τό Ὅ οὐ θέ­λω, προ­σθείς, οὐκ ἀ­νά­γκην ἐ­δή­λω­σεν, ἀλ­λά τό μή ἐ­παι­νεῖν τά γι­νό­με­να"[40]. Συ­νε­πῶς, κα­τά τόν ἱ. Πα­τέ­ρα, τό Παύ­λει­ο "ὅ οὐ θέ­λω" ση­μαί­νει "ὅ μή ἐ­παι­νῶ, ὅ μή ἀ­πο­δέ­χο­μαι, ὅ μή φι­λῶ", ἐ­κεῖ­νο πού δέν ἐ­πι­κρο­τῶ καί δέν ἐ­πι­δο­κι­μά­ζω[41]. Ἐ­ξάλ­λου, ὅ­ταν ὁ ἴ­δι­ος Ἀ­πό­στο­λος γρά­φει "τίς με ρύ­σε­ται ἀ­πό τοῦ σώ­μα­τος τοῦ θα­νά­του τού­του;", δέν ἀ­να­φέ­ρε­ται στό ἀν­θρώ­πι­νο σῶ­μα γε­νι­κά, ἀλ­λά στό "σῶ­μα θα­νά­του, του­τέ­στι τό θνη­τόν σῶ­μα, τό χει­ρω­θέν ὑ­πό τοῦ θα­νά­του...(πε­ρί) τοῦ θνη­τοῦ σώ­μα­τος, αἰ­νιτ­τό­με­νος ὅ πολ­λά­κις ἔ­φην, ὅ­τι ἐκ τοῦ πα­θη­τόν αὐ­τό γε­νέ­σθαι, καί εὐ­ε­πι­χεί­ρη­τον γέ­γο­νε τῇ ἁ­μαρ­τί­ᾳ"[42].

Ι­Ι. Η Ε­ΠΙ­ΘΕ­ΣΗ ΤΩΝ ΠΑ­ΘΩΝ

Μι­λώ­ντας ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος μέ ἰ­α­τρι­κή ὁ­ρο­λο­γί­α καί ἔ­χο­ντας πά­ντο­τε ὡς φι­λο­σο­φι­κό ὑ­πό­βα­θρο τήν ἀ­ντί­στοι­χη Πλα­τω­νι­κή δι­δα­σκα­λί­α, ὁ­μι­λεῖ γι­ά μι­ά ψυ­χο­μα­χί­α, κα­τά τήν ὁ­ποί­α τά ἀν­θρώ­πι­να πά­θη, ἐξ αἰ­τί­ας τῆς πλε­ο­νε­ξί­ας τους, ἐ­πι­τί­θε­νται συ­νε­χῶς κα­τά τοῦ λο­γι­στι­κοῦ. Μέ πρώ­τη μα­τι­ά φαί­νε­ται ὅ­τι ὁ ἱ. Πα­τήρ ἀ­να­φέ­ρε­ται μό­νο στίς ἐ­ξω­τε­ρι­κές (κοι­νω­νι­κά) ἐ­πι­θέ­σεις (προ­σβο­λές). Ὁ ὅ­ρος προ­σκρού­σμα­τα, πού χρη­σι­μο­ποι­εῖ λε­κτι­κά, ση­μαί­νει στούς Ἀτ­τι­κούς κυ­ρί­ως τήν ὀρ­γή ἤ τό σκάν­δα­λο. Ὡ­στό­σο, προ­σε­κτι­κό­τε­ρη καί βα­θύ­τε­ρη ἐ­ξέ­τα­ση τῶν χρυ­σο­στο­μι­κῶν κει­μέ­νων δεί­χνει ὅ­τι δέν ἀ­που­σι­ά­ζει καί ἡ ἔν­νοι­α τῆς ψυ­χι­κῆς ἐ­πί­θε­σης. Συ­γκε­κρι­μέ­να, ὁ Χρυ­σορ­ρή­μων Πα­τήρ στήν 7η ὁ­μι­λί­α του εἰς τήν Α­' πρός Τι­μό­θε­ον ἐ­πι­στο­λήν τοῦ Ἀπ. Παύ­λου μνη­μο­νεύ­ει τρί­α εἴ­δη πο­λέ­μου (ὑ­λι­κοῦ, κοι­νω­νι­κοῦ καί ψυ­χι­κοῦ), ὅ­πως ἀ­ντί­στοι­χα καί τρί­α εἴ­δη εἰ­ρή­νης (στρα­τι­ω­τι­κῆς, κοι­νω­νι­κῆς καί ψυ­χι­κῆς)[43].

Ι­ΙΙ. ΟΙ ΔΥ­ΝΑ­ΜΕΙΣ ΤΩΝ Α­ΛΟ­ΓΩΝ ΠΑ­ΘΩΝ

Με­λε­τώ­ντας κα­νείς τίς σχε­τι­κές μέ τό θέ­μα μας ἀ­να­φο­ρές τοῦ Ἀπ. Παύ­λου, δι­α­βλέ­πει μι­ά ἰ­δι­αί­τε­ρη ἰ­σχύ τοῦ "νό­μου τῆς ἁ­μαρ­τί­ας", καί ὡς ἐκ τού­του μι­ά κα­τά­στα­ση ἔ­ντα­σης ἐν­δο­ψυ­χι­κά. Θε­ο­λο­γι­κά ὅ­ταν μι­λᾶ­με γι­ά πό­λε­μο ψυ­χῆς, ἀ­να­φε­ρό­μα­στε σέ τρί­α εἴ­δη πο­λέ­μου: τό δαι­μο­νι­κό (πει­ρα­σμι­κές ἐ­νο­χλή­σεις), τόν ψυ­χι­κό (δι­α­μά­χη με­τα­ξύ λο­γι­κῆς ἀ­π' τή μι­ά καί ὁρ­μῶν ἤ καί συ­ναι­σθη­μά­των ἀ­π' τήν ἄλ­λη) καί τόν πνευ­μα­τι­κό (δι­α­μά­χη με­τα­ξύ Θεί­ου καί ἀν­θρω­πί­νου θε­λή­μα­τος). Ὁ ἄν­θρω­πος, ὅ­πως προ­πτω­τι­κά δι­έ­θε­τε τό αὐ­τε­ξού­σι­ον, ἔ­τσι καί "ἐν Χρι­στῷ", ἄν καί μέ "στί­γμα­τα πται­σμά­των", δι­α­θέ­τει ἐ­λευ­θε­ρί­α βου­λή­σε­ως[44], καί μά­λι­στα τώ­ρα πε­ρισ­σό­τε­ρο ἐν­δυ­να­μω­μέ­νη ἀ­πό τή Θ. Χά­ρη. Ἔ­τσι, δύ­ο δυ­να­τό­τη­τες ἔ­χει: νά κά­νει εἴ­τε θε­ο­κε­ντρι­κή, εἴ­τε ἀ­το­μο­κε­ντρι­κή (ἐ­γω­κε­ντρι­κή) χρή­ση τῆς ἐ­λευ­θε­ρί­ας του. Στήν πρώ­τη πε­ρί­πτω­ση ὁ "νέ­ος" του ἑ­αυ­τός, ὁ κα­τά Χρι­στόν πνευ­μα­τι­κός ἄν­θρω­πος (δηλ. ἡ Soul) ὑ­πε­ρι­σχύ­ει τοῦ "πα­λι­οῦ" με­τα­πτω­τι­κοῦ (δηλ. ψυ­χι­κοῦ) ἀν­θρώ­που· στή δεύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση ὁ "πα­λι­ός" με­τα­πτω­τι­κός, δηλ. ψυ­χι­κός ἄν­θρω­πος ὑ­πε­ρι­σχύ­ει τοῦ πνευ­μα­τι­κοῦ. Ἀλ­λά, ἐ­πει­δή τά ἄ­λο­γα μέ­ρη τῆς ψυ­χῆς (θά πρέ­πει νά) ἡ­νι­ο­χοῦ­νται ἀ­πό τό λο­γι­στι­κό (μέ­ρος), ἀ­φοῦ αὐ­τό πλά­στη­κε <κα­τ' εἰ­κό­να> τοῦ Θ. Λό­γου, γι­' αὐ­τό καί στό ἑ­ξῆς θά ἀ­να­φερ­θοῦ­με στόν ἀ­γώ­να με­τα­ξύ αὐ­τοῦ καί τῆς Psyche, δηλ. τῶν πα­θῶν, τά ὁ­ποῖ­α (βου­λη­τι­κό καί τό θυ­μο­ει­δές) καί βα­σι­κῶς δι­ε­γεί­ρουν τό σῶ­μα. Ἔ­τσι, ἀ­πό αὐ­τή τή σύ­γκρου­ση μπο­ρεῖ τό λο­γι­στι­κό νά ἡτ­τη­θεῖ, ἄν γί­νει ἐ­σφαλ­μέ­νη (ἐ­γω­κε­ντρι­κή) χρή­ση τῆς ἐ­λευ­θε­ρί­ας βου­λή­σε­ως τοῦ ἀν­θρώ­που. Ἄν, ὅ­μως, γί­νει ὀρ­θή χρή­ση τῆς ἐ­λευ­θε­ρί­ας βου­λή­σε­ως τοῦ ἀν­θρώ­που, τό­τε τό λο­γι­στι­κό μπο­ρεῖ νά νι­κή­σει· κά­τι γι­ά τό ὁ­ποῖ­ο ὁ Θε­ός ἔ­χει φρο­ντί­σει νά ἐ­πι­συμ­βεῖ μέ­σω καί τῶν τρι­ῶν δυ­νά­με­ων τῆς ψυ­χῆς· ἤ­τοι: ἡ ἐ­ξέ­γερ­ση-ἀ­ντί­δρα­ση τοῦ συ­νει­δό­τος προ­κα­λεῖ θυ­μι­κῶς τίς λε­γό­με­νες τύ­ψεις. Ἡ κα­τά­στα­ση αὐ­τή ὠ­θεῖ σέ συ­στη­μα­τι­κό­τε­ρη ἐ­να­σχό­λη­ση μέ τόν προ­βλη­μα­τι­κό ψυ­χι­σμό μας (φω­τι­σμός). Τέ­λος, ἡ κα­λύ­τε­ρη αὐ­το­γνω­σί­α καί αὐ­το­κρι­τι­κή ὁ­δη­γοῦν εὐ­κο­λό­τε­ρα στήν πα­ρα­δο­χή τῆς ἐ­νο­χῆς καί κα­τ' ἐ­πέ­κτα­ση στή με­τά­νοι­α.

IV. Η ΝΙ­ΚΗ ΤΟΥ ΛΟ­ΓΙ­ΣΤΙ­ΚΟΥ

Α. Ἡ θυ­μι­κή λει­τουρ­γί­α τοῦ "συ­νει­δό­τος" (τύ­ψεις).

Τό λο­γι­στι­κό (ἤ νοῦς ἤ συ­νει­δός), ὄ­ντας θε­ο­κε­ντρι­κά δο­μη­μέ­νο (ἄν καί ὄ­χι στα­νι­κά), ὅ­ταν ἔλ­θει σέ ὁ­ποι­α­δή­πο­τε σχέ­ση μέ τήν ἁ­μαρ­τί­α, ἐ­ξε­γεί­ρε­ται, καί τήν ἐ­λέγ­χει, ἀ­πο­τε­λώ­ντας τή "φω­νή τοῦ Θε­οῦ" μέ­σα μας. Τόν ἔ­λεγ­χο τῆς "ἀ­φῆς καρ­δί­ας" (Γ' Βασ. 8, 38), δηλ. τῆς ἠ­θι­κῆς συ­νεί­δη­σης ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος συ­νή­θι­ζε νά προ­σω­πο­ποι­εῖ μέ ἕ­ναν ἀ­δέ­κα­στο δι­κα­στή ἤ δή­μι­ο[45], ὁ ὁ­ποῖ­ος πα­ντοῦ[46] καί πά­ντα ("δι­η­νε­κῆ μέν, οὐ μήν συ­νε­χῆ"[47]) ἐ­ξε­γεί­ρε­ται, προ­κα­λώ­ντας "ἀ­δι­ά­λει­πτον τήν ὀ­δύ­νην κα­τα­ξαί­νων καί ἄγ­χων τόν λο­γι­σμόν"[48], νύσ­σο­ντας "πα­ντός κέ­ντρου σφο­δρό­τε­ρον"[49]. Ἡ ἠ­θι­κή συ­νεί­δη­ση ἐ­νερ­γο­ποι­εῖ­ται ἐ­πα­νει­λη­μέ­να, ὅ­ταν οἱ σκέ­ψεις κα­τη­γο­ροῦν καί πο­λε­μοῦν ἡ μί­α τήν ἄλ­λη[50]. Ὅ­ταν λ.χ. δι­α­πρά­ξου­με μι­ά ἁ­μαρ­τί­α ἤ δοῦ­με ἤ ἀ­κού­σου­με (γι­ά) ἄλ­λους νά κά­νουν τίς ἴ­δι­ες μέ ἐ­μᾶς ἁ­μαρ­τί­ες, τό­τε τό συ­νει­δός "δι­ε­γεί­ρε­ται σφο­δρῶς καί με­τά πολ­λῆς ἡ­μῶν κα­τα­βο­ᾷ τῆς εὐ­το­νί­ας"[51]. Οἱ ἐ­νο­χι­κές τύ­ψεις, βέ­βαι­α, ὑ­φί­στα­νται καί πρό τῆς δι­α­πρά­ξε­ως τῆς ἁ­μαρ­τί­ας, ἀλ­λά πο­λύ δυ­να­μι­κό­τε­ρα με­τά ἀ­πό αὐ­τή, ὅ­πως φαί­νε­ται κα­θα­ρά στήν πε­ρί­πτω­ση τοῦ βα­σι­λι­ᾶ Ἀ­χα­άβ[52]. Μά­λι­στα δέ, ὁ ἔ­νο­χος, ἀ­κό­μα καί ἄν κα­τη­γο­ρεῖ­ται γι­ά ἄλ­λη αἰ­τί­α, ἐ­πει­δή ἀ­κρι­βῶς νοι­ώ­θει ἔ­νο­χος, θέ­λει νά ἀ­πο­λο­γη­θεῖ καί γι­ά τά πα­λι­ό­τε­ρα ἁ­μαρ­τή­μα­τά του[53]. Ἡ ἐ­πι­τί­μη­ση τοῦ συ­νει­δό­τος (τύ­ψεις) εἶ­ναι, σύμ­φω­να μέ τή σο­φί­α τοῦ Θε­οῦ, "δι­η­νε­κής" μέν, ἀλ­λ' ὄ­χι "συ­νε­χής"[54]. Τό συ­νει­δός δεί­χνει "τῆς ἁ­μαρ­τί­ας τό μέ­γε­θος"[55]· ὁ βα­θμός ἐ­λέγ­χου, ὅ­μως, ἐ­ξαρ­τᾶ­ται ἀ­πό τό κα­τά πό­σο αὐ­τό εἶ­ναι θε­ο­φο­ρι­κά ζω­ντα­νό. Ὁ βα­θμός δηλ. τῆς ἐ­νο­χῆς ἐ­ξαρ­τᾶ­ται ἀ­πό τήν ἠ­θι­κή εὐ­αι­σθη­σί­α τοῦ κα­θε­νός[56]. Ὅ­σο συ­νει­δη­τό­τε­ρη αἰ­σθά­νε­ται ὁ ἄν­θρω­πος τήν ὑ­πάρ­χου­σα μέ­σα του εἰ­κό­να τοῦ Θε­οῦ, τό­σο ὁ πνευ­μα­τι­κός του ἀ­γώ­νας δυ­να­μώ­νει[57]. Ὅ­σο βα­θύ­τε­ρο καί ἰ­σχυ­ρό­τε­ρο εἶ­ναι τό συ­νει­δός τοῦ πι­στοῦ, τό­σο ὁ ἔ­λεγ­χός του θά εἶ­ναι ἀ­κρι­βέ­στε­ρος[58], ἀ­φοῦ ὅ­σο πε­ρισ­σό­τε­ρο κα­θα­ρός εἶ­ναι ὁ "ὀ­φθαλ­μός τῆς ψυ­χῆς", τό­σο πε­ρισ­σό­τε­ρο ἐ­πι­τυγ­χά­νε­ται κα­λύ­τε­ρος βα­θμός αὐ­το­γνω­σί­ας[59]. Ἄν ὁ νοῦς εἶ­ναι ἐ­σκω­τι­σμέ­νος ἀ­πό τά πά­θη, δέν μπο­ρεῖ νά φω­τί­σει στήν ἔν­δει­ξη τῆς ἀ­λή­θει­ας, ἀλ­λά πα­ρα­μέ­νει τυ­φλός καί μο­λυ­σμέ­νος. Ἄν καί τό ἀν­θρώ­πι­νο συ­νει­δός λει­τουρ­γοῦ­σε, ἔ­στω καί ἀ­σθε­νι­κό­τε­ρα, καί πρό Χρι­στοῦ, μό­νο ἀ­φοῦ προ­η­γου­μέ­νως φω­τι­σθεῖ ἀ­πό τό Ἅ­γι­ο Πνεῦ­μα, ἱ­κα­νοῦ­ται νά ἀ­σκεῖ καί συ­νει­δη­τά τόν ὀρ­θό (ἠ­θι­κό) ἔ­λεγ­χο πά­νω στά ὑ­πό­λοι­πα δύ­ο (ἄ­λο­γα) μέ­ρη τῆς ψυ­χῆς. Ἀ­ντί­θε­τα, ὅ­σο ἀ­πο-πνευ­μα­τι­κο­ποι­εῖ­ται ὁ ἄν­θρω­πος, τό­σο ἀ­πο­δυ­να­μώ­νε­ται ὁ πνευ­μα­τι­κός του ἀ­γώ­νας, μέ ἀ­πο­τέ­λε­σμα τήν εὐ­κο­λό­τε­ρη πα­γί­ω­ση στήν ἁ­μαρ­τί­α. Ὁ ἔ­λεγ­χος τῆς συ­νεί­δη­σης μει­ώ­νε­ται, ὅ­ταν ἐ­νερ­γεῖ ἡ ἐ­πι­θυ­μί­α, ἀ­φοῦ αὐ­τή εἶ­ναι ἰ­σχυ­ρό­τε­ρη ἀ­π' αὐ­τόν. Ὅ­ταν ὅ­μως ἱ­κα­νο­ποι­η­θεῖ τό πά­θος, μέ­νει ἐ­λεύ­θε­ρος ὁ ἔ­λεγ­χος· γι­α­τί, ἡ ἡ­δο­νή ἀ­πό τήν ἱ­κα­νο­ποί­η­ση οἱ­ου­δή­πο­τε πά­θους (λ.χ. φι­λαρ­γυ­ρί­ας τοῦ Ἰ­ού­δα) με­θᾶ, ζα­λί­ζει, συ­σκο­τί­ζει καί ἀ­πο­προ­σα­να­το­λί­ζει τό νοῦ. Μό­νο, λοι­πόν, ὅ­ταν λή­ξει ἡ ἡ­δο­νή, ξε­γυ­μνώ­νε­ται ψυ­χι­κά ὁ ἔ­νο­χος (γι­' αὐ­τό καί αἰ­σθά­νε­ται αἰ­σχύ­νη) καί ἀ­νοί­γει τό βά­θος τῆς καρ­δι­ᾶς του, ἐ­φό­σον προ­η­γου­μέ­νως φο­ροῦ­σε τό ἔν­δυ­μα τοῦ πά­θους[60]. Πά­ντως, ὁ ἔ­λεγ­χος τῆς συ­νεί­δη­σης προ­κα­λεῖ πο­λύ τα­ρα­χή καί πό­νο[61]. Δέν ὑ­πάρ­χει πι­κρό­τε­ρος κα­τή­γο­ρος ἀ­πό τή συ­νεί­δη­ση[62], ὅ­πως Χρυ­σο­στο­μι­κά ἀ­να­λύ­ε­ται ἡ ψυ­χή τοῦ πλού­σι­ου τῆς σχε­τι­κῆς Εὐ­αγ­γε­λι­κῆς δι­ή­γη­σης[63]. Ὡ­στό­σο, γι­' αὐ­τό τήν ἐ­πέ­τρε­ψε ὁ Θε­ός, γι­ά νά μᾶς συ­γκρα­τεῖ, ὅ­πως ἡ ἄ­γκυ­ρα, ὥ­στε νά μή κα­τα­πο­ντι­σθοῦ­με στό βυ­θό τῆς ἁ­μαρ­τί­ας[64]. Ἔ­τσι, ὁ φω­τι­σμός τῆς δι­ά­νοι­ας εἶ­ναι μέν ὀ­δυ­νη­ρός, ἀλ­λά συ­νά­μα καί σω­τή­ρι­ος[65].

Β. Ἡ γνω­στι­κή λει­τουρ­γί­α τοῦ "συ­νει­δό­τος" (φω­τι­σμός).

Μέ τή βρώ­ση τοῦ ἀ­πα­γο­ρευ­μέ­νου καρ­ποῦ (Προ­πα­το­ρι­κό Ἁ­μάρ­τη­μα), γρά­φει ἡ Ἁγ. Γρα­φή, "δι­η­νοί­χθη­σαν οἱ ὀ­φθαλ­μοί" τῶν Πρω­το­πλά­στων. Ἡ ἁ­μαρ­τί­α δηλ. συ­ντέ­λε­σε σέ μι­ά αὐ­το­συ­νει­δη­το­ποί­η­ση. Μι­λᾶ­με γι­ά πρα­γμα­τι­κό πνευ­μα­τι­κό φω­τι­σμό, ἐ­φό­σον ὁ ἱ. Πα­τήρ τόν ἑρ­μη­νεύ­ει μέ τό πα­ράλ­λη­λο χω­ρί­ο τῆς Γεν. 21, 1-20 (δηλ. τῆς δι­ά­νοι­ξης τῶν ὀ­φθαλ­μῶν τῆς Ἄ­γαρ). Ὁ φω­τι­σμός ὅ­μως αὐ­τός δέν ἔ­γκει­ται, ὅ­πως οἱ ἄλ­λου τύ­που "φω­τι­σμοί", στόν πλου­τι­σμό τῶν γνώ­σε­ων ἤ στήν ἐν­δυ­νά­μω­ση τῆς λο­γι­κῆς καί κρι­τι­κῆς ἱ­κα­νό­τη­τας τοῦ νοῦ· ἔ­γκει­ται στήν ἐ­νο­χι­κή λει­τουρ­γί­α τοῦ συ­νει­δό­τος (τύ­ψεις τῆς ἠ­θι­κῆς συ­νεί­δη­σης)[66]. Ἀ­να­λύ­ο­ντας ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος τό πῶς τό συ­νει­δός, ἀ­φοῦ "ξυ­πνή­σει", ἐ­νερ­γο­ποι­εῖ­ται, πα­ρο­μοι­ά­ζει τήν ἐ­νο­χι­κή συ­ναί­σθη­σή του θε­τι­κά μέν ὡς φω­τι­σμό τοῦ νοῦ, ἀρ­νη­τι­κά δέ ὡς σκο­τι­σμό. Οἱ τύ­ψεις δηλ. δη­μι­ουρ­γοῦ­νται μέ τό σκο­τι­σμό τοῦ "ὀ­φθαλ­μοῦ τῆς ψυ­χῆς", δηλ. τοῦ νο­ός, ὅ­ταν αὐ­τός, ἀ­ντί νά "βλέ­πει" (θε­ᾶ­ται) τό Θε­ό (βλ. Θεί­α θέ­α - θε­ω­ρί­α), βλέ­πει "δι­ά πα­ντός τά πλημ­με­λή­μα­τά" του, καί ἔ­τσι ἀ­να­λο­γί­ζε­ται, "ἐν φό­βῳ ὤν", "τοῦ Θε­οῦ τήν ὀρ­γήν"[67]. Πρό­κει­ται γι­ά ἕ­να παι­δα­γω­γι­κό μέ­τρο, ὀ­φει­λό­με­νο στή σο­φί­α καί τή φι­λαν­θρω­πί­α τοῦ Θε­οῦ. Τοῦ­το τό μέ­τρο λει­τουρ­γεῖ ταυ­τό­χρο­να καί ὡς "τι­μω­ρί­α" καί ὡς "φάρ­μα­κο", γι­α­τί ὁ Θε­ός τι­μω­ρεῖ μέν, ἀλ­λά πά­ντο­τε ἀ­πό ἀ­γά­πη· γι­' αὐ­τό καί τι­μω­ρεῖ συ­μπά­σχο­ντας μέ τόν Ἄν­θρω­πο καί θα­να­τού­με­νος μέ­σα στήν ἱ­στο­ρί­α.

Γ. Ἡ βου­λη­τι­κή λει­τουρ­γί­α τοῦ "συ­νει­δό­τος" (ἡ πα­ρα­δο­χή τῆς ἐ­νο­χῆς).

Οἱ συ­νει­δη­σι­α­κές τύ­ψεις συμ­βάλ­λουν στήν πα­ρα­δο­χή τῆς ἐ­νο­χῆς. Ὅ­που βί­ω­μα ἁ­μαρ­τί­ας, ἐ­κεῖ καί βί­ω­ση ἐ­νο­χῆς (ἑ­βρ. ἀ­βόν = ἁ­μαρ­τί­α, ἀ­νό­μη­μα, ἐ­νο­χή, τι­μω­ρί­α), ἀ­φοῦ ἁ­μαρ­τί­α ἄ­νευ ἐ­νο­χῆς δέν εἶ­ναι ἁ­μαρ­τί­α, ἀλ­λά φυ­σι­κή ἔλ­λει­ψη ἤ ἀ­τέ­λει­α. Μέ τήν ὑ­παρ­ξι­α­κή[68] ἔν­νοι­α, ἐ­νο­χή εἶ­ναι τό τί­μη­μα (ἠ­θι­κό ἄγ­χος[69]), πού πλη­ρώ­νει (καί ὄ­χι μό­νο στήν ψυ­χι­κή σφαῖ­ρα) τό ἄ­το­μο ἐ­κεῖ­νο πού δέν ἐ­πέ­λε­ξε νά ζή­σει τήν αὐ­θε­ντι­κή ζω­ή τῶν γνή­σι­ων δυ­να­το­τή­των τῆς ὕ­παρ­ξής του: "κἄν μή με­τί­ω­μεν τήν ἀ­ρε­τήν, ὅ­μως ὀ­δυ­νώ­με­θα, ἐ­πει­δή μή με­τερ­χό­με­θα..."[70]. Μι­λώ­ντας ἐ­δῶ γι­ά ἐ­νο­χή, δέν ἀ­να­φε­ρό­μα­στε στήν Προ­πα­το­ρι­κή (φυ­σι­κή συλ­λο­γι­κά) ἐ­νο­χή[71], ἀλ­λά στήν προ­σω­πι­κή-ὑ­παρ­ξι­α­κή, ἀ­φοῦ ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος δέν ἀ­πο­δέ­χε­ται κα­μι­ά τέ­τοι­α κλη­ρο­νο­μι­ά. Ὁ ἱ. Πα­τήρ πολ­λές φο­ρές ἀ­να­φέ­ρε­ται στήν ψυ­χι­κή κα­τά­στα­ση ἐ­κεί­νη, κα­τά τήν ὁ­ποί­α ὁ με­τα­βα­πτι­σμα­τι­κά ἁ­μαρ­τή­σας ἄν­θρω­πος συ­ναι­σθά­νε­ται τό σφάλ­μα του (κα­τά­γνω­σις)[72]. Ἡ ἐ­νο­χή στήν ἰ­ου­δαι­ο­χρι­στι­α­νι­κή πα­ρά­δο­ση δέ νο­εῖ­ται ἀ­συ­νεί­δη­τα, ὡς κα­τά­λοι­πο κά­ποι­ας προ­γο­νι­κῆς (προ­πα­το­ρι­κῆς) ἐ­νο­χο­ποι­η­τι­κῆς κα­τά­στα­σης, ἀλ­λά ἐ­νέ­χει τρεῖς ση­μα­σί­ες: α) τήν πα­ρά­βα­ση προ­κα­θο­ρι­σμέ­νων κα­νό­νων (dolum = ἑ­κού­σι­ο σφάλ­μα), β) τήν ὑ­παι­τι­ό­τη­τα ἤ προ­σω­πι­κή εὐ­θύ­νη (culpa = ἀ­κού­σι­ο σφάλ­μα) καί γ) τήν ποι­νή. Ἔ­τσι, ἐ­νο­χή εἶ­ναι τό να εἶ­ναι κα­νείς δρά­στης μι­ᾶς ἠ­θι­κά κο­λά­σι­μης πρά­ξης. Ὁ Ὠ­ρι­γέ­νης κά­νει σα­φῆ δι­ά­κρι­ση με­τα­ξύ τῶν ἠ­θι­κῶν σφαλ­μά­των-πα­ρα­πτω­μά­των (culpae mortales), τά ὁ­ποῖ­α συ­νι­στοῦν τά κα­νο­νι­κά ἁ­μαρ­τή­μα­τα (cardinal sins) καί τῶν ἠ­θι­κῶν ἐ­γκλη­μά­των (crimina mortalia), τά ὁ­ποῖ­α συ­νι­στοῦν τά λε­γό­με­να "θα­νά­σι­μα ἁ­μαρ­τή­μα­τα"[73]. Στόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο ἡ ἔν­νοι­α τῆς ἐ­νο­χῆς ἀ­πο­δί­δε­ται μέ τό οὐ­σι­α­στι­κό "ἔ­γκλη­μα" καί τό ρῆ­μα "αἰ­τι­άο­μαι": "ὅ­που ἡ πα­ρα­νο­μί­α, ἐ­κεῖ καί ἡ τι­μω­ρί­α"[74], συ­νή­θι­ζε νά λέ­ει ὁ Θεῖ­ος ἱ­ε­ράρ­χης. Μπρο­στά στό Θε­ό ὄ­χι μό­νο ἡ δι­α­πρα­χθεῖ­σα ἁ­μαρ­τί­α, ἀλ­λά καί ἡ "ἀ­κό­λα­στος ἐ­πι­θυ­μί­α", ἡ "μη­τέ­ρα τῆς ἁ­μαρ­τί­ας", συ­νι­στᾶ βδέ­λυ­γμα, προ­κα­λεῖ δηλ. ἀ­πο­στρο­φή καί ἀ­η­δί­α[75]. Ἀλ­λ' ἐ­νῶ αὐ­τή ἡ "ἀ­κό­λα­στος ἐ­πι­θυ­μί­α" εἶ­ναι "ἐν πολ­λοῖς" ἀ­συ­νεί­δη­τη ἤ προ­συ­νει­δη­τή ("ἐν τῇ καρ­δί­ᾳ" καί "κα­τά δι­ά­νοι­αν"), ἐ­ντού­τοις συ­νι­στᾶ ἁ­μαρ­τί­α καί ἐ­νο­χή. Ὁ ἱ. Πα­τήρ δι­α­κρί­νει με­τα­ξύ ἔ­νο­χης ἀλ­λά μή "ἀ­πηρ­τι­σμέ­νης" ἁ­μαρ­τί­ας, καί ἔ­νο­χης "πε­πλη­ρω­μέ­νης" ἁ­μαρ­τί­ας[76]. Μέ τήν ψυ­χα­να­λυ­τι­κή ἔν­νοι­α ἡ ἐ­νο­χή (δευ­τε­ρο­γε­νές ἀ­ντι­κει­με­νι­κό ἄγ­χος) γεν­νι­έ­ται λό­γω τῶν ὑ­περ­βο­λι­κῶν ἀ­παι­τή­σε­ων (βλ. πρω­το­γε­νές ἀ­ντι­κει­με­νι­κό ἄγ­χος) τοῦ πο­λι­τι­σμι­κοῦ πε­ρι­βάλ­λο­ντος (Ὑ­πε­ρε­γώ) πά­νω στό ἄ­το­μο. Ἡ πρώ­τη ἀρ­χε­τυ­πι­κά ἐ­μπει­ρί­α τῆς ἀν­θρώ­πι­νης ἐ­νο­χῆς ἀ­νά­γε­ται στό Προ­πα­το­ρι­κό Ἁ­μάρ­τη­μα. Ἡ (με­τα­πτω­τι­κή) σύ­γκρου­ση τοῦ Ἐ­γώ με­τα­ξύ Id καί Superego προ­έρ­χε­ται ἀ­πό τήν, μέ­σω τοῦ πει­ρα­σμοῦ, προ­πτω­τι­κή σύ­γκρου­ση τῶν ἐ­πι­λο­γῶν τοῦ ἀν­θρώ­που με­τα­ξύ Νό­μου τοῦ Θε­οῦ καί πα­ρα­βά­σε­ώς Του[77]. Κα­τά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο, ὁ Ἀ­δάμ δέν ἁ­μάρ­τη­σε ἀ­συ­νει­δή­τως ("ἀ­νε­παι­σθή­τως"), ἀλ­λ' ἐν­συ­νεί­δη­τα[78]. 

V. Η ΗΤ­ΤΑ ΤΟΥ ΛΟ­ΓΙ­ΣΤΙ­ΚΟΥ

Α. Γε­νι­κά.

Τά ἄ­λο­γα πά­θη τῆς ψυ­χῆς, κα­τορ­θώ­νο­ντας νά δι­α­βοῦν τή θύ­ρα[79] τοῦ λο­γι­στι­κοῦ, καί σπά­ζο­ντας ἔ­τσι κά­θε ἠ­θι­κό φρα­γμό (ἀ­ντί­στα­ση), ὅ­πως ἡ χο­λή ἑ­νός ἀρ­ρώ­στου δι­αρ­ρυ­γνύ­ει τήν κύ­στη της, ξε­χύ­νο­νται πρός τά ἔ­ξω σάν ἐκ­στ­ρα­τευ­τι­κά ἀ­γή­μα­τα στρα­τοῦ, μέ ἀ­πο­τέ­λε­σμα τήν ὁ­λο­σχε­ρή αἰ­χμα­λω­σί­α τοῦ Ἐ­γώ[80]. Στήν κα­τά­στα­ση αὐ­τή ἔ­χου­με εἴ­τε τόν πλή­ρη ὑ­πό τῶν ἀ­λό­γων πα­θῶν ἐ­ξο­βε­λι­σμό τοῦ λο­γι­στι­κοῦ, καί ἄ­ρα τήν ἀ-λο­γι­κή λει­τουρ­γί­α τῆς ψυ­χῆς, καί βέ­βαι­α τήν πα­ντε­λή ἀ­που­σί­α ἐ­λέγ­χου τῆς συ­νει­δή­σε­ως (πώ­ρω­ση), εἴ­τε τή μί­ξη ἀ­λό­γων (πα­θῶν) καί λο­γι­στι­κοῦ, κα­τά τήν ὁ­ποί­α πά­λι τά πά­θη εἴ­τε κα­τα­πι­έ­ζο­νται (βλ. συ­νει­δη­τή ἀ­να­στο­λή, suppression) ἀ­πό τό λο­γι­στι­κό, εἴ­τε κα­τα­στέλ­λο­νται (δηλ. ἀ­πω­θοῦ­νται), καί μπο­ρεῖ σέ ἀ­νύ­πο­πτο χρό­νο νά "ξα­να­χτυ­πή­σουν". Ἔ­τσι, οἱ ἁ­μαρ­τω­λές ψυ­χές χα­ρα­κτη­ρί­ζο­νται ἀ­πό τόν ἱ. Πα­τέ­ρα ὡς ἄ­λο­γες, γι­α­τί πολ­λές φο­ρές (ἀ­συ­νεί­δη­τα) ἀ­να­μι­γνύ­ουν μέ­σα τους ἀ­ντι­θε­τι­κά πά­θη· τέ­τοι­α λ.χ. μί­ξη "ἐ­να­ντί­ων πα­θῶν" (με­τα­ξύ φι­λο-τι­μί­ας καί φό­βου) συ­νέ­βη στόν "ἐ­να­βρυ­νό­με­νον" (γι­ά τό θά­να­το τοῦ Ἰ­ωάν­νου τοῦ Προ­δρό­μου) βα­σι­λι­ά Ἠ­ρώ­δη[81]. Στό με­τα­ξύ, ἡ ὁ­ποι­α­δή­πο­τε μί­ξη ἀ­λό­γων (πα­θῶν) καί λο­γι­στι­κοῦ μο­λύ­νει, ὅ­πως δί­δα­σκε καί ὁ Πλά­των[82], τήν ψυ­χή[83], κα­θι­στώ­ντας τη ἠ­θι­κά ἀ­σθε­νή. Ἀλ­λά, τό λο­γι­στι­κό, ἄν καί ἡτ­τώ­με­νο ἤ μο­λυ­νό­με­νο, δέν πε­θαί­νει καί δέ χά­νει ἐ­ντε­λῶς τήν ἱ­κα­νό­τη­τά του· μπο­ρεῖ ὁ Θεῖ­ος λό­γος πρός στι­γμή νά πε­ρι­φρο­νη­θεῖ ἤ νά λη­σμο­νη­θεῖ (ἀ­πω­θη­θεῖ), ὅ­μως, ὅ­ταν συ­ντρέ­ξουν ὁ­ρι­σμέ­νες προϋ­πο­θέ­σεις, "ἀ­να­σταί­νε­ται", ἀ­νε­βαί­νει στήν ἐ­πι-φά­νει­α (συ­νεί­δη­ση), καί ἀρ­χί­ζει πά­λι ἀ­π' τήν ἀρ­χή ἕ­να σφο­δρό ἔ­λεγ­χο τοῦ Ἐ­γώ[84].  

Β. Ἡ "ἄ­μυ­να" τοῦ Ἐ­γώ στόν ἔ­λεγ­χο τοῦ συ­νει­δό­τος.

Λό­γω τῆς ὑ­πάρ­ξε­ως τῆς ἠ­θι­κῆς συ­νεί­δη­σης στήν ψυ­χή, τό ἁ­μαρ­τω­λό Ἐ­γώ ἀ­να­γκά­ζε­ται ἀ­συ­νεί­δη­τα νά ἀ­μυν­θεῖ γι­ά τίς πρά­ξεις του. Μό­λις τό 1894 ὁ S. Freud ἄρ­χι­σε νά ἀ­σχο­λεῖ­ται μέ τόν ψυ­χι­κό αὐ­τό μη­χα­νι­σμό τῆς ἄ­μυ­νας. Ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος χρη­σι­μο­ποι­εῖ ἀ­κρι­βῶς τό ἴ­δι­ο ρῆ­μα πού χρη­σι­μο­ποι­εῖ σή­με­ρα καί ἡ Ψυ­χα­νά­λυ­ση. Ἀ­να­λύ­ο­ντας ὁ ἱ. Πα­τήρ τήν ψυ­χι­κή κα­τά­στα­ση τοῦ λε­γό­με­νου μι­κρό­ψυ­χου ἀν­θρώ­που, πα­ρα­τη­ρεῖ ὅ­τι ὅ­ταν αὐ­τός "ἀ­δι­κεῖ­ται", ἀ­μύ­νε­ται, χρη­σι­μο­ποι­ώ­ντας ὡς ὅ­πλο του ἄλ­λους - δι­κούς του τρό­πους γι­ά νά ξε­φύ­γει ἀ­πό τόν ἔ­λεγ­χο τοῦ ἀ­μεί­λι­κτου συ­νει­δό­τος του[85]. Ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος ἀ­πό τούς λε­γό­με­νους σή­με­ρα ἀ­πό τήν Ψυ­χο­λο­γί­α τοῦ Βά­θους ἀ­μυ­ντι­κούς μη­χα­νι­σμούς φαί­νε­ται ὅ­τι γνω­ρί­ζει ἀρ­κε­τούς. Μά­λι­στα δέ, τέσ­σε­ρεις ἀ­πό αὐ­τούς (τή <μα­ταί­ω­ση>[86], τήν <ἀ­πο­ζη­μί­ω­ση>[87], τήν <ταυ­το­ποί­η­ση μέ τόν ἐ­πι­τι­θέ­με­νο>[88] καί τήν <ἐν­δο­προ­βο­λή>) ἀ­πο­δέ­χε­ται ὡς φυ­σι­ο­λο­γι­κούς, ὅ­ταν βέ­βαι­α τούς συ­νει­δη­το­ποι­ή­σου­με καί τούς ἐ­κμε­ταλ­λευ­θοῦ­με ὀρ­θά. Τε­λει­ώ­νο­ντας, πα­ρα­θέ­του­με ἄλ­λους πέ­ντε ἀ­μυ­ντι­κούς μη­χα­νι­σμούς, πού σχε­τί­ζο­νται μέ τό θέ­μα μας:

1. Ἀ­πώ­θη­ση.

Κα­τά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο, ἡ ψυ­χή συ­νή­θως δέν ἀ­ντέ­χει νά θυ­μᾶ­ται τά ἁ­μαρ­τή­μα­τά της[89]. Ἔ­πει­τα, ὅ­σοι ἀ­ντι­πα­θοῦν κά­ποι­ους συ­ναν­θρώ­πους τους, σχε­δόν πά­ντα ξε­χνοῦν τά ὀ­νό­μα­τά τους[90]. Ἐ­πί­σης, αὐ­τούς πού κά­ποι­οι ἄλ­λοι τούς ἔ­χουν δυ­σα­ρε­στή­σει, συ­νή­θως δέν τούς προ­σέ­χουν κἄν, μο­λο­νό­τι ὀ­πτι­κά βρί­σκο­νται μπρο­στά τους[91]. Ἀλ­λ' ὡς γνω­στό, ἡ ἀ­συ­νεί­δη­τη αὐ­τή λει­τουρ­γί­α τῆς ψυ­χῆς λέ­γε­ται ἀ­πό τήν Ψυ­χο­λο­γί­α ἀ­πώ­θη­ση[92]. Ποῦ ὀ­φεί­λε­ται, ὅ­μως, αὐ­τή ἡ ἀ­συ­νεί­δη­τη συ­μπε­ρι­φο­ρά τῆς ψυ­χῆς; Γι­α­τί δηλ. ἡ ψυ­χή ἀ­πω­θεῖ κά­θε­τι τό δυ­σά­ρε­στο γι­' αὐ­τήν; Κα­τά τόν ἱ. Χρυ­σό­στο­μο, ἡ ἀ­πώ­θη­ση τῆς θρη­σκευ­τι­κῆς καί ἠ­θι­κῆς ἐ­νο­χῆς ὀ­φεί­λε­ται στήν ἐ­μπα­θή ψυ­χή· πι­ό συ­γκε­κρι­μέ­να, στήν ἀ­λα­ζο­νεί­α καί τό μί­σος, τά ὁ­ποῖ­α καί δέν ἀ­φή­νουν τό Ἐ­γώ νά πα­ρα­δε­χθεῖ τήν ἐ­νο­χή του[93]. Ἀλ­λά, τό "μή μνη­μο­νεύ­ειν" (ἀ­πώ­θη­ση) τά ἁ­μαρ­τή­μα­τα δέν ὠ­φε­λεῖ σέ τί­πο­τα· ἀ­ντί­θε­τα, βλά­πτει πο­λύ τήν ψυ­χή[94].

2. Κα­τα­στο­λή (τῆς ἐ­νο­χῆς).

Ἐ­ξάλ­λου, κα­τά τήν ἀ­πώ­θη­ση λαμ­βά­νει χώ­ρα ὁ νο­ση­ρός μη­χα­νι­σμός τῆς κα­τα­στο­λῆς (repression)[95]. Πρό­κει­ται γι­ά μι­ά προ­σω­ρι­νή "ἀ­πο­μά­κρυν­ση" τῶν πα­θῶν ἀ­πό τή συ­νει­δη­τό­τη­τα. Ὅ­μως, ἄν τά δι­ά­φο­ρα πά­θη τῆς ψυ­χῆς δέν ἀ­πο­ξη­ρα­θοῦν ἐ­ντε­λῶς, θά ἐ­ξα­κο­λου­θοῦν εὐ­καί­ρως - ἀ­καί­ρως νά ἐ­νο­χλοῦν. Πολ­λές φο­ρές μά­λι­στα, ἐ­νῶ φαί­νε­ται ὅ­τι ἔ­χου­με νι­κή­σει κά­ποι­ο πά­θος, χω­ρίς νά τό ἀ­ντι­λαμ­βα­νό­μα­στε (ἀ­συ­νεί­δη­τα), πε­ρι­πί­πτου­με σέ ἕ­να ἄλ­λο. Σά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δει­γμα ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος πα­ρα­θέ­τει τούς Ἰ­ου­δαί­ους, οἱ ὁ­ποῖ­οι, ὅ­πως λέ­ει, μέ νέ­α μι­ά­σμα­τα προ­σπα­θοῦ­σαν νά ἐ­πι­κα­λύ­ψουν τά προ­η­γού­με­να[96].

3. Με­τα­τό­πι­ση/με­τά­θε­ση (τῆς ἐ­νο­χῆς).

Με­τα­τό­πι­ση, σύμ­φω­να μέ τήν Ψυ­χο­λο­γί­α τοῦ Βά­θους, εἶ­ναι ὁ ἀ­μυ­ντι­κός μη­χα­νι­σμός ἐ­κεῖ­νος, κα­τά τόν ὁ­ποῖ­ο πο­σό ἰ­σχυ­ρῆς συ­ναι­σθη­μα­τι­κῆς φόρ­τι­σης, δηλ. συ­γκρου­σι­α­κό ὑ­λι­κό με­τα­τί­θε­ται αὐ­τό­μα­τα, εἴ­τε ἀ­πό τό πρό­σω­πο γι­ά τό ὁ­ποῖ­ο στήν πρα­γμα­τι­κό­τη­τα προ­ο­ρί­ζε­ται, σέ ἄλ­λο τε­λεί­ως ἄ­σχε­το ἤ ὁ­πωσ­δή­πο­τε ἀ­δι­ά­φο­ρο, εἴ­τε ἀ­πό μι­ά πα­ρά­στα­ση σέ κά­ποι­α ἄλ­λη ἤ σέ κά­ποι­α ἄλ­λα ἀ­ντι­κεί­με­να, συ­ναι­σθή­μα­τα ἤ ἰ­δέ­ες, πού πα­ρό­τι συν­δέ­ο­νται μέ κά­ποι­α ὁ­μοι­ό­τη­τα μέ τό ἀρ­χι­κό ὑ­λι­κό, μει­ώ­νουν ἤ ἐ­ξου­δε­τε­ρώ­νουν τό ἄγ­χος (μέ συμ­βο­λι­κή με­τα­τό­πι­ση)[97]. Ἡ με­τά­θε­ση ὁ­ρί­ζε­ται ἀ­πό τήν ἑ­ξῆς πρό­τα­ση: Ἐ­πει­δή εἶ­ναι ἐ­πι­κίν­δυ­νο νά ἐκ­φρά­σω τά συ­ναι­σθή­μα­τά μου (ἐ­χθρό­τη­τα ἤ ἀ­γά­πη) σέ ἕ­να Α πρό­σω­πο, τά ἐκ­φρά­ζω σέ κά­τι ἄλ­λο (πρό­σω­πο, θε­σμό ἤ πρᾶ­γμα).

Πρῶ­τοι οἱ Πρω­τό­πλα­στοι ἔρ­ρι­ξαν τήν εὐ­θύ­νη τῆς Πτώ­σης τους στό Θε­ό. Ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος φαί­νε­ται ὅ­τι γνω­ρί­ζει πο­λύ κα­λά τό μη­χα­νι­σμό αὐ­τό· ἔ­τσι, ὡς πρός τή με­τά­θε­ση τῶν συ­ναι­σθη­μά­των εἰ­δι­κά πά­νω στούς ἀν­θρώ­πους ση­μει­ώ­νει τίς ἑ­ξῆς δύ­ο πε­ρι­πτώ­σεις:

α) ὅ­ταν κά­ποι­ος κιν­δυ­νεύ­ει, καί στό με­τα­ξύ ἐ­λέγ­χε­ται ἀ­πό κά­ποι­ον κα­τώ­τε­ρό του, ἐ­πιρ­ρί­πτει ὅ­λο τό θυ­μό του πά­νω σέ αὐ­τόν[98].

β) οἱ πε­ρι­ερ­χό­με­νοι σέ δυ­σχε­ρή θέ­ση, ὅ­ταν δέ βρί­σκουν μπρο­στά τους τούς αἰ­τί­ους, ξε­σπούν μέ ὀρ­γή στούς πα­ρό­ντες: "ἔ­θος τοῖς ὀ­δυ­νω­μέ­νοις, ὅ­ταν τούς αἰ­τί­ους μή λά­βω­σιν, εἰς τούς πα­ρό­ντας ἀ­φι­έ­ναι τήν ὀρ­γήν"[99]. Κλασ­σι­κό πα­ρά­δει­γμα ὁ Ἡ­ρώ­δης: "τήν ὀρ­γήν τήν κα­τά τῶν ἐ­μπαι­ξά­ντων μά­γων, κα­τά τῶν οὐ­δέν ἠ­δι­κη­κό­των παί­δων ἀ­φί­η­σι"[100]. Τό ἴ­δι­ο συμ­βαί­νει δυ­στυ­χῶς κα­θη­με­ρι­νά ἀ­πό ἀν­θρώ­πους, οἱ ὁ­ποῖ­οι ἀ­πο­δί­δουν στό Χρι­στό, ὑ­βρί­ζο­ντάς Τον, τά δι­κά τους ὀ­λι­σθή­μα­τα[101].

Ἐ­ξάλ­λου, ὡς πρός τή με­τά­θε­ση τῶν συ­ναι­σθη­μά­των πά­νω στά πρά­γμα­τα, ὁ ἱ. Πα­τήρ ἀ­να­φέ­ρει ἀ­πό τήν Π.Δ. τήν πε­ρί­πτω­ση τοῦ Δα­βίδ, ὁ ὁ­ποῖ­ος, θρη­νώ­ντας τήν ἀ­πώ­λει­α τῶν φί­λων του, ἄ­φη­σε νά ξε­σπά­σει ἡ ὀρ­γή του πά­νω στά βου­νά, τά ὁ­ποῖ­α εἶ­χαν δε­χτεῖ τή σφα­γή ἐ­κεί­νη[102]. Ἐ­πί­σης, πα­ρα­θέ­τει ἀ­πό τήν Ἱ­στο­ρί­α τήν πε­ρί­πτω­ση τοῦ αὐ­το­κρά­το­ρα Ἰ­ου­λι­α­νοῦ τοῦ Πα­ρα­βά­του, ὁ ὁ­ποῖ­ος "πά­ντα θυ­μόν εἰς τήν τοῦ μάρ­τυ­ρος (ἁ­γί­ου Βα­βύ­λα) λάρ­να­κα ἀ­φῆ­κεν ἄν, εἰ μή φό­βῳ κα­τεί­χε­το μεί­ζο­νι"[103]. Τέ­λος, ὁ ἱ. Χρυ­σό­στο­μος πα­ρα­τη­ρεῖ ὅ­τι τοῦ­το τό φαι­νό­με­νο εἶ­ναι συ­νή­θως ἴ­δι­ον τῶν μι­κρῶν παι­δι­ῶν καί τῶν γυ­ναι­κῶν[104]. Ἀλ­λά, καί "πα­τέ­ρες ποι­οῦ­σι πολ­λά­κις, καί τήν οἰ­κί­αν ἀ­πο­στρέ­φο­νται, καί τόν στε­νω­πόν ἀ­η­δῶς ὁ­ρῶ­σι, δι­' οὗ τόν υἱ­όν προ­έ­πεμ­ψαν"[105].

4. Ταυ­το­ποί­η­ση μέ τό ἀ­ντί­θε­το.

Εἶ­ναι ὁ μη­χα­νι­σμός ἐ­κεῖ­νος, κα­τά τόν ὁ­ποῖ­ο γι­ά νά ἱ­κα­νο­ποι­ή­σου­με ἕ­να μας συ­ναί­σθη­μα, δη­μι­ουρ­γοῦ­με τό ἀ­ντί­θε­τό του. Ἔ­τσι, λ.χ. ὁ θυ­μός με­τα­βάλ­λε­ται σέ ἀ­θυ­μί­α[106]. Ἔ­στω ὡς ἁ­γι­ο­γρα­φι­κό πα­ρά­δει­γμα ἡ γυ­ναί­κα τοῦ Πε­τε­φρῆ, ἡ ὁ­ποί­α ἀ­νέ­πτυ­ξε ὡς ἀ­ντι­στά­θμι­σμα ἕ­να ἄλ­λο πά­θος, μι­ά ἰ­σχυ­ρό­τα­τη ὀρ­γή κα­τά τοῦ Ἰ­ω­σήφ, προ­κει­μέ­νου νά πα­ρη­γο­ρή­σει μέ­σα της τήν κα­κή ἀλ­λά ἀ­νεκ­πλή­ρω­τη ἐ­πι­θυ­μί­α της[107].

5. Ἀ­ντι­δρα­στι­κός σχη­μα­τι­σμός.

Πολ­λοί ἄν­θρω­ποι, "ἵ­να γάρ μή φό­βῳ τῶν μελ­λό­ντων βα­σα­νί­ζω­νται, σπου­δά­ζου­σι πεῖ­σαι τήν ψυ­χήν, ὅ­τι ψευ­δῆ πά­ντα τά πα­ρ' ἡ­μῖν"[108].

Εἴ­δα­με ὅ­τι ἡ ψυ­χι­κή νό­σος εἶ­ναι ἀ­πόρ­ροι­α μι­ᾶς ψυ­χο­πνευ­μα­τι­κῆς σύ­γκρου­σης, κα­τά τήν ὁ­ποί­α ἄν μέν νι­κή­σει τό λο­γι­στι­κό, ὁ ἄν­θρω­πος ὁ­δη­γεῖ­ται σέ αὐ­το­γνω­σί­α, με­τά­νοι­α καί σω­τη­ρί­α, ἄν, ὅ­μως, ἡτ­τη­θεῖ ἀ­πό τά πά­θη, τό­τε ὁ ἄν­θρω­πος κα­τα­ντᾶ σαρ­κι­κός, μέ ἀ­πο­τέ­λε­σμα νά ἀ­να­πτύσ­σει ἀ­συ­νεί­δη­τα μι­ά σει­ρά ἀ­πό πα­θο­λο­γι­κούς ψυ­χι­κούς μη­χα­νι­σμούς ὑ­πεκ­φυ­γῆς τοῦ ἐ­σω­τε­ρι­κοῦ του ἐ­λέγ­χου.

Ὁ πλού­σι­ος Θεῖ­ος φω­τι­σμός καί ἡ μα­κρά ποι­μα­ντι­κή ἐ­μπει­ρί­α τοῦ σή­με­ρα ἑ­ορ­τα­ζο­μέ­νου Ἁ­γί­ου εἴ­θε νά ἐ­πι­δα­ψι­λεύ­σουν καί σέ μᾶς ψι­χί­α ἀν­θρω­πο­γνω­σί­ας, ἀ­πό τήν ἔλ­λει­ψη τῆς ὁ­ποί­ας τό­σο δο­κι­μά­ζε­ται ὁ σύγ­χρο­νος ἄν­θρω­πος, ὥ­στε νά ἀ­πει­λεῖ­ται στίς μέ­ρες μας μέ ἕ­ναν πα­ναν­θρώ­πι­νο ἀλ­λη­λο­σπα­ρα­γμό.