Η έκφραση του ελληνικού πολιτισμού συνταυτίζεται με την αφετηρία της ελληνικής εκπαίδευσης. Οι πνευματικές αξίες της κλασικής παιδείας μας στις οποίες δίνει προβάδισμα το εκπαιδευτικό μας σύστημα, στάθηκαν για το δυτικό πολιτισμό ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα του Ελληνικού πνεύματος. Αποτέλεσμα της ελληνικής κλασικής παιδείας του ελληνικού πνεύματος, σε συνδυασμό με την επενέργεια της Θείας Χάριτος είναι η γέννηση του συνόλου των συγχρόνων επιστημών και η αέναη ακτινοβολία του ελληνικού πολιτισμού σε παγκόσμια εμβέλεια.
Οι πρώτες πληροφορίες για την αγωγή των νέων βρίσκονται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Τα μορφωτικά ιδεώδη της εποχής ακολουθούσαν το ισχύον πολιτικό σύστημα. Η παιδεία ήταν αριστοκρατική, αποκλειστικό προνόμιο των Βασιλέων και ευγενών. Ιδανικός τύπος της ομηρικής αγωγής είναι ο του τελείου ανδρός. Σε διαχρονικό επίπεδο η εκπαίδευση είναι ένας μηχανισμός άσκησης πολιτικής, που αποβλέπει στη διαμόρφωση ενός τύπου πολίτη, ανάλογα με τις ιδεολογικές του κατευθύνσεις. Ρόλος της εκπαίδευσης είναι ο σχηματισμός αξιών και η απόκτηση γνώσεων από τους μαθητές, ώστε να ανταποκριθούν στις προσδοκίες αυτού του πολιτικού συστήματος και στα μορφωτικά ιδεώδη, ήτοι το πολιτειακό, το ηθικό, το καλαισθητικό, το θρησκευτικό, το Ελληνοχριστιανικό και το χρησιμοθηρικό.
Το πολιτικό σύστημα της Σπάρτης απέβλεπε στον τύπο πολίτη που θα ήταν άριστος στρατιώτης, γενναίος πολεμιστής, πειθόμενος «τοις κείνων ρήμασι», αδιαφορώντας για την καλλιέργεια του πνεύματος. Επομένως το μορφωτικό ιδεώδες της Σπαρτιατικής εκπαίδευσης ήταν το πολιτειακό. Αντίθετα, παιδαγωγικό στίγμα στην αγωγή της Αθήνας ήταν το ατομικό ιδεώδες. Σκοπός της αγωγής ήταν η ελεύθερη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, η αρμονική και τέλεια ανάπτυξη σώματος και πνεύματος, ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να καταστεί πολίτης ωραίος στο σώμα και αγαθός στην ψυχή. Μέσα σε αυτή τη σκοπιμότητα διαμορφώνεται ο τύπος του πολίτη που προσεγγίζει το Δημιουργό του Θεό. Γίνεται κατά τον Πλάτωνα το πιο θεϊκό και ήμερο πλάσμα. Ο άνθρωπος αποτελεί σύνθεση δύο καταστάσεων, της υλικής και της πνευματικής, της πρόσκαιρης και της αιώνιας. Η αγωγή θεραπεύει κυρίως το ατομικό, έμμεσα όμως και το κοινωνικό ιδεώδες. Με τη σύμμετρη αυτή ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, το παιδαγωγικό σύστημα της Αρχαίας Αθήνας έθεσε τις βάσεις της ανθρωπιστικής μόρφωσης που αποτελεί βασική επιδίωξη της αγωγής των καιρών μας, ενώ υπήρξε συστατικό στοιχείο του πολιτισμού της Αρχαίας Ελλάδας.
Αυτό που ενδιέφερε κυρίως το πολιτικό σύστημα της Αθήνας και τους Αθηναίους, ήταν η διαμόρφωση μιας αυτόνομης και ελεύθερης προσωπικότητας, απαλλαγμένης από κάθε χρησιμοθηρικό προσανατολισμό. Σε αυτό το παιδαγωγικό στίγμα οφείλει ολόκληρη η ανθρωπότητα τη μορφή της αγωγής που ονομάζεται σήμερα κλασική παιδεία.
Οι παιδαγωγικές απόψεις των τριών κορυφαίων φιλοσόφων Σωκράτη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Ο Σωκράτης προτάσσει την τελειοποίηση της ψυχής έναντι της φροντίδας του σώματος και της απόκτησης υλικών αγαθών. Στην ανθρωπιστική θέση των σοφιστών αντιτάσσει το «πάντων χρημάτων μέτρον Θεός», δηλαδή πέρα από το ανθρώπινο μέτρο υπάρχει ένα μέτρο ανώτερο, θείο. Αυτή η πίστη του αποτελεί το Θεοκεντρικό πυρήνα της διδασκαλίας του. Ως προς τη διαδικασία της μάθησης εμμένει στη διαλεκτική δυναμική μεταξύ μαθητή και δασκάλου. Η μέθοδος διδασκαλίας είναι η μαιευτική, η ερευνητική, η μέθοδος της ανακάλυψης. Μαθητές και δάσκαλος ερευνούν από κοινού για να ανακαλύψουν την αληθινή γνώση, η οποία βρίσκεται μέσα στην ανθρώπινη φύση. Στίγμα της διδασκαλίας ο Σωκρατικός διάλογος.
Ο Πλάτων θεωρεί παιδεία τη μόρφωση, η οποία οδηγεί τον άνθρωπο στην αρετή. Σκοπός της αγωγής είναι η αρμονική ανάπτυξη του σώματος και της ψυχής, επιδίωξη η μόρφωση της ψυχής, που μόνο με την αγωγή κατακτιέται. Η αρετή αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο του εκπαιδευτικού οικοδομήματος. «Όσο χρυσάφι βρίσκεται πάνω και μέσα στη γη, δεν αξίζει όσο η αρετή», αναφέρει στους Νόμους του. Ο Πλάτων είναι ο μόνος αρχαίος σοφός, που οικοδόμησε πλήρες εκπαιδευτικό σύστημα και θεμελίωσε επιστημονικά και οργάνωσε ορθολογιστικά στα έργα του «Νόμοι» και «Πολιτεία», μεταδίδοντας σήμερα στο εκπαιδευτικό σύστημα όρους, όπως αυτενέργεια, εποπτεία, ευχάριστη ατμόσφαιρα, παιγνιώδης μορφή διδασκαλίας, κλπ.
Για τον Αριστοτέλη συστατικό στοιχείο της αγωγής είναι η ηθική και πνευματική τελειοποίηση του ανθρώπου και η υπαγωγή του στη λογική. Επίσης η προσπάθεια κατευνασμού των παθών και η παγίωση της γαλήνης στην ψυχή του ανθρώπου. Η παιδαγωγική ενέργεια οφείλει να τείνει προς την αρετή και την ηθικοποίηση του ατόμου. Ο Αριστοτέλης θεωρείται ο θεμελιωτής της ψυχολογικής επιστήμης, στην οποία στήριζε το εκπαιδευτικό του σύστημα. Στα έργα του «Πολιτικά» και «Ηθικά Νικομάχεια» βρίσκονται διάσπαρτες οι παιδαγωγικές του αντιλήψεις. Υποστηρίζει ότι η παιδαγωγική οφείλει να προχωρά επαγωγικά στη λύση των προβλημάτων της, δηλαδή από τα επιμέρους στα γενικά. Είναι πατέρας της παιδαγωγικής αρχής, να προχωρά η διδασκαλία από τα γνωστά στα άγνωστα.
Προϋπόθεση της ηθικής είναι η πίστη στο Θεό. Χωρίς πίστη στο Θεό, ο ηθικός νόμος παραμένει χωρίς θεμέλια. Η αγωγή του ανθρώπου είναι ελλιπής χωρίς την ανάπτυξη του θρησκευτικού συναισθήματος. Επομένως σημαντικός παράγοντας της αγωγής είναι η θρησκεία. Η θρησκεία είναι βασικό στοιχείο του πνευματικού βίου. Το στοιχείο αυτό διέπεται από τους δικούς του νόμους, επιτελεί ορισμένη λειτουργία στον πολιτισμό, δεν συγχέεται με τα άλλα στοιχεία και δεν μπορεί να αντικατασταθεί από αυτά.
Ο Χριστιανισμός σε αντιδιαστολή προς την πολιτεία, ως φορέας και θεματοφύλακας δογματικών και επομένως αναλλοίωτων Θείων αληθειών, έξω από πολιτικές σκοπιμότητες, είχε και έχει σταθερά σημεία αναφοράς στη διαμόρφωση του σκοπού της αγωγής. Οι φιλόσοφοι δίδασκαν υψηλές διδασκαλίες και θεωρήθηκαν πρόδρομοι του Χριστιανισμού, ενώ η διδασκαλία τους, κατά τον Ιουστίνο, σπερματικός λόγος. Ο Χριστιανισμός με τον παγκόσμιο χαρακτήρα και την ισότητα των ανθρώπων, εισήγαγε νέες απόψεις και αρχές και υπέδειξε την καθολική εκπαίδευση, την οποία μέχρι τότε η αγωγή δεν κατόρθωσε να επιβάλει.
Η συνάντηση Χριστιανισμού και Ελληνισμού υπήρξε πραγματική τομή στην παγκόσμια ιστορία. Ο Χριστιανισμός ήταν η νέα δύναμη που θα μεταμόρφωνε τον κόσμο και ο Ελληνισμός ήταν ο εν δυνάμει τρόπος ζωής και σκέψης. Ο Χριστιανισμός εισήλθε στον κόσμο δια του Ελληνισμού, στον οποίο προσφέρει και προσλαμβάνει. Προσφέρει το Θείο και προσλαμβάνει το ανθρώπινο. Ο Ελληνισμός έδωσε στο Χριστιανισμό ένα όπλο για τη διάδοσή του, την ελληνική γλώσσα, που ήταν πάντα η κοινή γλώσσα της Οικουμένης. Ο Ελληνισμός ολοκληρώθηκε μέσα στην Εκκλησία και με τη νέα ταυτότητά του ως Ελληνορθοδοξία δοξάστηκε και μεγαλούργησε στην κατοπινή του πορεία ως «αιώνια πορεία της Χριστιανικής ύπαρξης». Ορθοδοξία και Ελληνισμός έχουν συνυφανθεί με ακατάλυτα νήματα και είναι μια «εν πλήρει δυνάμει» ελπιδοφόρα πραγματικότητα.
Ο Χριστιανισμός έδωσε νέο προσανατολισμό στην παιδεία. Ο Ελληνισμός είχε σημείο αναφοράς τον άνθρωπο, τον εξανθρωπισμό του οποίου και την τελείωση είχε σαν στόχο η μορφωτική του πορεία. Η αρχαία ελληνική παιδαγωγική σκέψη στόχευε στην αρμονική ανάπτυξη σώματος και ψυχής, μέσα σε μια διαρκή κατάσταση ελευθερίας του ανθρώπου. Μέσα σε αυτή τη σκοπιμότητα διαμορφώνεται ο τύπος του αγαθού στην ψυχή πολίτη, που προσεγγίζει το Δημιουργό Θεό. Ο Χριστιανισμός έχει σαν κύριο έργο του να οδηγήσει τον άνθρωπο, ώστε να επιδιώκει την τελείωσή του, τη σωτηρία του δηλαδή, όχι μόνο με ανθρώπινα μέτρα, αλλά ιδίως με τα μέτρα του Θεού, όπως αυτά αποκαλύπτονται στον άνθρωπο από τη Θεία Χάρη. Ο άνθρωπος τελειούται όταν και σε όσο βαθμό φτάνει τη θέωσή του. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, η χριστιανική παιδεία, όχι μόνο αναγνωρίζει, αλλά και χρησιμοποιεί την αξία των πνευματικών αγαθών του ελληνικού πολιτισμού.
Πρώτοι οι μεγάλοι πατέρες της ελληνικής Ανατολής άνοιξαν το δρόμο για το Χριστιανικό ανθρωπισμό και για αυτό που σήμερα ονομάζεται ελληνοχριστιανικός πολιτισμός. Αρκετοί πατέρες της Εκκλησίας μας, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και τόσοι άλλοι διακρίθηκαν, όχι μόνο ως Εκκλησιαστικοί συγγραφείς, αλλά και ως άριστοι παιδαγωγοί. Διαρκές σημείο αναφοράς για οριοθέτηση του παιδαγωγικού τους στίγματος έχουν το λόγο της Γενέσεως «ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ΄ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν».
Η σωτηρία της ψυχής, η οποία είναι η ζωοποιούσα και συνέχουσα δύναμη του σώματος και η ανώτατη έκφραση του διανοητικού, πνευματικού και ηθικού περιεχομένου του θεόπλαστου ανθρώπου, πρέπει να είναι ο κυρίαρχος σκοπός της αγωγής. Κάτω από αυτήν την πραγματικότητα, η Θεολογία αποτελεί προϋπόθεση της παιδαγωγικής.
Δύο είναι συνεπώς οι άξονες της αγωγής κατά τη χριστιανική αντίληψη. Ο Θεοκεντρικός, που προσβλέπει και υπηρετεί τη μέλλουσα κατάσταση με όργανο τη χριστιανική παιδεία και ο κοσμοκεντρικός, που υπηρετεί την παρούσα ζωή, με όργανο την κοσμική παιδεία. Στην εξελικτική τους πορεία οι δύο παιδείες συνυφαίνονται, με στόχο την υπηρεσία του λειτουργικού συμφέροντος των νέων, δηλαδή την ενίσχυση της προσπάθειας για αγιότητα και θέωση.
Για το Χριστιανό παιδαγωγό, η αγωγή του ανθρώπου προϋποθέτει τη γνώση του ανθρώπου και η γνώση του ανθρώπου προϋποθέτει τη γνώση του Θεού. Η παιδαγωγική δηλαδή έχει ως σημείο αναφοράς την ανθρωπολογία και η ανθρωπολογία τη θεολογία.
Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, μία φαίνεται να είναι η απάντηση στις προκλήσεις των καιρών. Αποφασιστική και αταλάντευτη στροφή της παιδεία μας προς τους ελληνοχριστιανικούς θησαυρούς της μεγάλης μας εθνικής κληρονομιάς και σύνδεσή της με ομφάλιο λώρο με τις κατευθυντήριες γραμμές της παιδαγωγικής εκείνης, που έχει σημείο αναφοράς όχι μόνο τον κοσμοκεντρικό, αλλά και το χριστοκεντρικό άξονα της αγωγής.
Πηγή υλικού
Νικολάου Ι. Ζέρβη, Δρ. Θ, Παιδαγωγού, Θεολόγου, Οικονομολόγου, Ελληνική Κλασική και Χριστιανική Παιδεία, Ελληνισμός – Χριστιανισμός, Έκδοση Ιεράς Μονής Αγίου Γερασίμου Ιορδανίτου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων
Επιλογή υλικού
Αικατερίνη Διαμαντοπούλου, Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων
Login
Υπενθύμιση κωδικού