Το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, ως αυτόνομη και αυτοκέφαλη Εκκλησία με έντονο εθνικό χαρακτήρα, αποτελεί μέρος του εθνικού μας κορμού και η ιστορία του είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις τύχες του Ελληνισμού. Η δικαιοδοσία του εκτείνεται σε μια γεωγραφική περιοχή που αρχίζει από τα ανατολικά παράλια της Μεσογείου και φτάνει ως την Πετραία και την Ευδαίμονα Αραβία και ως τις χώρες πέρα του Ιορδάνου. Με βάση τα ορθά δόγματα της Χριστιανικής πίστης και με εφόδιο την ελληνική παιδεία ανέπτυξε ζωηρή εκκλησιαστική και πνευματική δραστηριότητα που ξεπερνούσε τα όρια της δικαιοδοσίας του. Από τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού πλήθος μαρτύρων, ασκητές, εκκλησιαστικοί συγγραφείς, Επίσκοποι και Πατριάρχες, ολόκληρη η Αγιοταφιτική Αδελφότητα καθίστανται φορείς του ελληνικού πολιτισμού. Η προσκυνηματική και οικοδομική δραστηριότητα που ανέπτυξε στους Αγίους Τόπους η Αγία Ελένη και κατόπιν η Αυτοκράτειρα Ευδοκία και στη συνέχεια οι απελευθερωτικοί αγώνες του Αυτοκράτορα Ηρακλείου κατά των Περσών καταδεικνύουν την εξέχουσα σημασία, στρατηγική, εθνική και θρησκευτική που είχε η περιοχή του Πατριαρχείου για το βυζαντινό κράτος.
Οι συνεχείς επιδρομές των Περσών αρχικά και κατόπιν των Αράβων στην Παλαιστίνη, η περίοδος των Σταυροφόρων, η δεύτερη αραβοκρατία, η δυναστεία των Μαμελούκων σουλτάνων της Αιγύπτου, η Οθωμανική κυριαρχία, αποτελεί μια σειρά περιπετειών και αγώνων επιβίωσης του Ορθόδοξου Χριστιανισμού και του Ελληνισμού. Το Πατριαρχείο κατόρθωνε σε μια περιοχή, όπου ομόθρησκες ή αλλόθρησκες επιρροές εύρισκαν γόνιμο έδαφος, να διεκδικεί τα αρχαία δικαιώματά του και να επιβάλλει το πνευματικό του κύρος. Με βαθιά ριζωμένη τη συνείδηση της βαριάς κληρονομιάς του και του χρέους του ως φύλακα του Παναγίου Τάφου διατήρησε και ενίσχυσε τους δεσμούς του με όλους τους Ορθόδοξους λαούς, τόσο ώστε να καταστεί κέντρο πνευματικής αναφοράς.
Η καταγραφή του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων συμβάλλει τα μέγιστα στην επιστημονική τεκμηρίωση του εθνικο-θρησκευτικού ρόλου του Πατριαρχείου ως αναπόσπαστου μέρους του χριστιανικού ελληνισμού. Το Αρχείο στεγάζεται σε ένα διώροφο κτίριο στη νότια πτέρυγα του πατριαρχικού οικοδομικού συγκροτήματος, που αποτελείται από πέντε δωμάτια και δύο προθαλάμους. Ελάχιστο μόνο μέρος του μας είναι γνωστό, όπως μερικά δημοσιευμένα επίσημα πατριαρχικά γράμματα, οι επιγραφές μας σειράς σουλτανικών ορισμών και μερικά κατάστιχα από την Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη και τα Ανάλεκτά της του Αθανασίου Παπαδοπούλου – Κεραμέως.
Από τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Παλαιστίνη και προς τα τέλη του 16ου αιώνα, η μοναστική αδελφότητα του Παναγίου Τάφου ενώνεται με το Πατριαρχείο και συγκροτείται έτσι ένα νέο μοναστικό κοινόβιο με την ονομασία «Ιερόν Κοινόν του Παναγίου Τάφου». Στο εξής «Ιερόν Κοινόν» και Πατριαρχείο είναι έννοιες ταυτόσημες. Κεφαλή της διοίκησης είναι ο ίδιος ο Πατριάρχης, ως Ηγούμενος του Ιερού Κοινού και ως Πρόεδρος της Ιεράς Συνόδου, ενώ η εκτέλεση των πατριαρχικών και συνοδικών αποφάσεων ανετίθετο σε τέσσερις Αρχιμανδρίτες που είχαν τον τίτλο του Γέροντος, το Γέροντα Σκευοφύλακα, το Γέροντα Δραγουμάνο, το Γέροντα Καμαράση και το Γέροντα Αρχιγραμματέα. Στην εποπτεία των τεσσάρων αυτών Γερόντων υπάγονταν και άλλες μικρότερες και επιμέρους υπηρεσίες. Στα μέσα του 19ου αιώνα και με την πρόθεση αναδιοργάνωσης της λειτουργίας του Πατριαρχείου, τροποποιείται η κατανομή των τομών ευθύνης με τη σύσταση δύο επιτροπών, της Οικονομικής και της Κτηματικής, χωρίς παράλληλα να καταργείται και το γεροντικό σύστημα. Το υλικό του Αρχείου αντικατοπτρίζει γενικά τη διοικητική αυτή δομή του Πατριαρχείου. Ωστόσο το διοικητικό σχήμα σε διάφορες χρονικές περιόδους ήταν ασταθές και δεδομένης της συγκεντρωτικής πατριαρχικής εξουσίας, δεν τηρείτο πάντα η τακτική γραφειοκρατική διαδικασία.
Το Αρχείο του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ως ιδιαίτερη υπηρεσία συστήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και υπάγεται στον τομέα ευθύνης της Αρχιγραμματείας. Τον αρχικό του πυρήνα αποτέλεσαν δύο σειρές εγγράφων. Η πρώτη περιλάμβανε τα προσκυνηματικά έγγραφα, δηλαδή τα έγγραφα που είχαν εκδοθεί από ανώτατες πολιτικές αρχές, όπως χαλιφικά διατάγματα και σουλτανικοί ορισμοί και αναφέρονταν στα προνόμια και δικαιώματα του Πατριαρχείου επί των προσκυνηματικών τόπων. Η δεύτερη σειρά περιλάμβανε τα κτηματικά έγγραφα, δηλαδή όσα περιείχαν τίτλους ιδιοκτησίας Μονών, Ναών, αγροτικών εκτάσεων και οικοδομημάτων. Με τη σύσταση του Αρχείου οι δύο αυτές σειρές αποτέλεσαν το περιεχόμενο του πρώτου δωματίου του ισογείου ως δύο ξεχωριστά «Τμήματα» και τοποθετήθηκαν σε ειδικές αρχειοθήκες χωρισμένες σε ερμάρια και «θέσεις». Έγιναν αρκετές και φιλότιμες προσπάθειες ταξινόμησης και καταγραφής του Αρχείου, το οποίο στο διάβα των ετών εμπλουτιζόταν με νέο υλικό, όπως πατριαρχική αλληλογραφία και φάκελοι διοικητικού αρχείου.
Η ταξινόμηση που έχει γίνει σήμερα στηρίζεται στα δύο βασικά κριτήρια του περιεχομένου και της μορφής. Ως προς το πρώτο κριτήριο, προσδιορίστηκε το υλικό σε Οικονομικό, Κτηματικό, Προσκυνητικό, Διοικητικό και Αλληλογραφία. Ως προς το δεύτερο, σε κατάστιχα ή κώδικες ή λυτά έγγραφα. Έτσι συγκροτήθηκαν εννέα τμήματα.
Ι. Οικονομικό Τμήμα: Κατάστιχα
Περιλαμβάνει δώδεκα κατηγορίες. Η πρώτη αποτελείται από κατάστιχα σε επιμήκες σχήμα. Χρονολογούνται από το έτος 1650 και φτάνουν ως τα μέσα του 19ου αιώνα. Ακολουθούν ιδιαίτερες κατηγορίες καταστίχων και ταμειακών βιβλίων της κεντρικής λογιστικής υπηρεσίας κατά χρονικές περιόδους, καθώς και των περιφερειακών υπηρεσιών, των μετοχίων και των Ιερών Μονών εντός και εκτός της Παλαιστίνης.
ΙΙ. Οικονομικό Τμήμα: Λυτά
Αποτελείται από πέντε κατηγορίες υλικού που προέρχεται από την υπηρεσία της Οικονομικής Επιτροπής, καθώς και της Κτηματικής, εφόσον το περιεχόμενό του ήταν οικονομικό, όπως εισπράξεις ενοικίων, αποδόσεις φόρου, κλπ. Εδώ ανήκει και μια σειρά διαφόρων οικονομικών εγγράφων, καθώς και δανειακές ομολογίες.
ΙΙΙ. Κτηματικό Τμήμα: Κατάστιχα
Έχει τρεις κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει βιβλία προικών (καταγραφών κινητών πραγμάτων διαφόρων Μονών, Ναών ή και γραφείων υπηρεσιών), βιβλία ενοικιαστηρίων, κτηματολόγια στην ελληνική γλώσσα και άλλα έγγραφα της υπηρεσίας. Η δεύτερη κατηγορία αποτελεί μέρος του τρέχοντος αρχείου και βρίσκεται στο Γραφείο της Αρχιγραμματείας. Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει τα κτηματικά κατάστιχα στην αραβική ή την οθωμανική γλώσσα και όσα αναφέρονται στην καταγραφή ως άδηλα είναι ακέφαλα ή κολοβά.
IV. Κτηματικό Τμήμα: Λυτά
Περιλαμβάνει πέντε κατηγορίες εγγράφων. Η πρώτη συνίσταται από 239 χάρτινες κυλινδρικές θήκες με ιδιαίτερη εξωτερική επιγραφή και μέσα τυλιγμένα τα σχετικά έγγραφα και αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες του Αρχείου. Τα έγγραφα, πλην ελαχίστων, είναι γραμμένα στην αραβική κυρίως και την οθωμανική γλώσσα και παρέχουν πλούσια στοιχεία για τη μελέτη τόσο της διπλωματικής τακτικής, όσο και της παλαιστινιακής τοπογραφίας. Εδώ φυλάσσεται και ένα από τα αρχαιότερα πρωτότυπα έγγραφα του Αρχείου, που χρονολογείται το έτος 1166, την εποχή δηλαδή των Σταυροφόρων, στο οποίο έχουμε υπογραφή στα ελληνικά.
Η δεύτερη κατηγορία του τμήματος αυτού συστήθηκε μάλλον από το Μοναχό Κάλλιστο βάσει προηγούμενου διαχωρισμού κατά πόλη ή περιοχή. Τα έγγραφα έχουν τοποθετηθεί σε πράσινους φακέλους και χρονολογικά φτάνουν ως το 1940. Η τρίτη κατηγορία διατηρήθηκε ως έχει. Η τέταρτη κατηγορία αποτελείται από φακέλους με κτηματικές υποθέσεις χωρίς ιδιαίτερη συνοχή, από φακέλους του «Τμήματος Κατοικήσεων», από δεσμίδες εγγράφων προηγουμένων προσωρινών ταξινομήσεων του παλαιού Κτηματικού Τμήματος και δεσμίδες από άλλα έγγραφα. Εδώ έχουν ενταχθεί και τρεις φάκελοι με τους τίτλους ιδιοκτησίας και άλλα επίσημα έγγραφα των κτημάτων του Παναγίου Τάφου στη Βεσσαραβία. Την πέμπτη κατηγορία αποτελούν αρχιτεκτονικά σχέδια και πολεοδομικά σχεδιαγράμματα.
V. Προσκυνητικό Τμήμα
Το τμήμα αυτό περιλαμβάνει υλικό σχετικό με τους προσκυνητές, όπως κατάστιζα προσφορών, ενοίκια σπιτιών για τους προσκυνητές, άδειες ιερουργίας και άλλα. Το τμήμα αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς εδώ καταγράφονται από τις αρχές του 19ου αιώνα τα ονόματα των προσκυνητών και κυρίως η καταγωγή τους.
VI. Διοικητικό Τμήμα: Κώδικες
Αποτελείται από έξι κατηγορίες. Οι κώδικες της πρώτης συγκροτήθηκαν την τελευταία δεκαετία και περιλαμβάνουν 171 συνολικά επίσημα πατριαρχικά γράμματα επικολλημένα σε λινό ύφασμα και συρραμμένα μεταξύ τους. Οι κώδικες της δεύτερης και εν μέρει της έκτης αποτελούν τμήμα του τρέχοντος αρχείου της Αρχιγραμματείας. Στην τρίτη κατηγορία εντάξαμε κώδικες που σχετίζονται γενικά με την εσωτερική διοίκηση του Πατριαρχείου, στην τέταρτη κώδικες ζητειών κυρίως, ενώ στην Πέμπτη όσους παλαιούς καταλόγους της βιβλιοθήκης και του Αρχείου εντοπίστηκαν.
VII. Διοικητικό Τμήμα: Λυτά
Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα τμήματα του Αρχείου. Περιλαμβάνει συνολικά επτά κατηγορίες. Η πρώτη συστήθηκε από διάσπαρτα έγγραφα. Η επόμενη κατηγορία αποτελεί το τέως «Προσκυνηματικό Τμήμα» που βρισκόταν στο πρώτο δωμάτιο του ισογείου. Το περιεχόμενό τους είναι σημαντικό, τόσο από ιστορική όσο και από αισθητική πλευρά. Πρόκειται για σουλτανικούς ορισμούς των Μαμελούκων ηγεμόνων της Αιγύπτου, πολλοί από τους οποίους έχουν μήκος από τρία ως πέντε μέτρα, καθώς επίσης και ορισμούς των Οθωμανών σουλτάνων με διάχρυσα και πολύχρωμα μονογράμματα. Τα ελληνικά έγγραφα στην κατηγορία αυτή είναι ελάχιστα. Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει αραβοτουρκικά έγγραφα, κυρίως δικαστικών υποθέσεων πάσης φύσεως. Στην επόμενη κατηγορία έχουμε διοικητικά έγγραφα του 20ου αιώνα. Η επόμενη κατηγορία έχει συσταθεί από ερανίσματα των κανονικών διοικητικών φακέλων ανάλογα με την υπόθεση στην οποία αναφέρονται.
VIII. Τμήμα Αλληλογραφίας
Αποτελείται από οκτώ κατηγορίες, από τις οποίες μόνο η τρίτη και η όγδοη συνίστανται από φακέλους λυτών εγγράφων, ενώ οι άλλες από κώδικες. Στην πρώτη κατηγορία έχουμε 311 τόμους συσταχωμένων εισερχομένων επιστολών κατά τόπο αποστολής με χρονολογικό όριο το έτος 1900. Η επόμενη κατηγορία αποτελείται από κώδικες αντιγράφων εξερχομένων επιστολών. Σε επόμενη κατηγορία έχουμε αντίγραφα τηλεγραφημάτων. Οι επόμενες κατηγορίες αποτελούν τα βοηθητικά βιβλία καταχώρησης και ανεύρεσης εγγράφων και επιστολών. Σε επόμενη κατηγορία βρίσκουμε επιστολές καθαρογραμμένες.
IX. Τμήμα ειδικών αλληλογραφιών και καταλοίπων
Το τμήμα αυτό αποτελείται από εννέα κατηγορίες. Οι έξι πρώτες περιέχουν κώδικες με αντίγραφα εξερχομένων ή εισερχομένων επιστολών που δεν εντάχθηκαν στο γενικό σύστημα της καταχωρούμενης αλληλογραφίας. Η έβδομη κατηγορία περιλαμβάνει φακέλους με έγγραφα και επιστολές προσωπικών υποθέσεων αγιοταφιτών πατέρων, όπως βρέθηκαν στα κατάλοιπά τους μετά το θάνατό τους. Στην όγδοη κατηγορία έχουν ενταχθεί κατά χρονολογική σειρά ποικίλες επιστολές στην ελληνική γλώσσα και στη συνέχεια σε ιδιαίτερους φακέλους ή δέματα, επιστολές γαλλικές, ρωσικές και αραβικές. Όλο αυτό το επιστολογραφικό υλικό ήταν διάσπαρτο μεταξύ διαφόρων καταστίχων και φακέλων και είχε παραμείνει ακαταχώρητο στα αντίστοιχα πρωτόκολλα αλληλογραφίας. Στην ένατη κατηγορία εντάσσεται μια σειρά από κώδικες συσταχωμένων πρωτοτύπων επιστολών, αντιγράφων και τηλεγραφημάτων στην αραβική γλώσσα.
Στην κατάταξη του παραπάνω υλικού και κυρίως σε κάποιους φακέλους ή κατάστιχα υπάρχουν μερικά κενά. Αυτά οφείλονται είτε σε απώλεια του υλικού, είτε κυρίως στο γεγονός ότι ως σήμερα στις διάφορες επιμέρους υπηρεσίες δεν έχει γίνει τελική εκκαθάριση του υλικού τους. Επίσης πολλά από τα έγγραφα και τα κατάστιχα φέρουν χρονολογήσεις κατά το μουσουλμανικό σύστημα από Εγείρας. Ελάχιστα είναι τα έγγραφα ου φέρουν χρονολογία από κτίσεως κόσμου κατά το βυζαντινό σύστημα. Πολλά έγγραφα έχουν οπισθόγραφες επιγραφές στην ελληνική, την τουρκική ή αραβική και μερικά στη γεωργιανή γλώσσα. Αυτή η αξιέπαινη προσπάθεια ταξινόμησης και οργάνωσης του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων αποτελεί ένα σπουδαίο εγχείρημα για την ανάδειξη του πολύπλευρου ρόλου του Πατριαρχείου στην Αγία Γη.
Πηγή υλικού
Αγαμέμνονος Τσελίκα, Δελτίο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου – Καταγραφή του αρχείου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, Έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992
Επιλογή υλικού
Αικατερίνη Διαμαντοπούλου, Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων
Login
Υπενθύμιση κωδικού